ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

استعمارگران و حامی مردم و مستضعفان بوده اند. در انقلاب اسلامی ایران نیز روحانیان به ویژه حضرت امام خمینی رحمه الله نقش عظیم و شگرفی در ایجاد، هدایت و بازتولید انقلاب داشتند. در میان انقلابیون، حضرت آیت الله خامنه ای یار دیرین و فداکار انقلاب بود که همواره برای پیروزی انقلاب صادقانه می کوشید. بدون شک حضور موفق در عرصه سیاسی و هدایت یک انقلاب نوپا در راه کمال و ترقی همه جانبه با وجود دشمنان گوناگون داخلی و خارجی، بر اساس یک مدل نظری و عملی قوی و منسجم ممکن است. به این ترتیب، بررسی تطبیقی نظریه های سیاسی رهبر انقلاب که تا حد زیادی نشان گر مبنای انسان شناسی، معرفت شناسی و هستی شناسی ایشان در عرصه سیاست است، جایگاه روحانیان در نظام و رمز موفقیت آن را نشان خواهد داد. تبلور اندیشه های سیاسی رهبر معظم انقلاب را باید در نگرش اساسی ایشان به دو مسئله مهم قدرت و عدالت جست وجو کرد. در این میان، نباید تبیین مردم سالاری دینی بر اساس ولایت فقیه را که از مهم ترین نظریه های سیاسی انقلاب است، فراموش کرد.

اثر حاضر حاصل تلاش پژوهشگر محترم جناب آقای احمد عارفخانی است که به منظور استفاده برنامه سازان و پژوهشگران محترم رسانه ملی تنظیم شده است. امید است رسانه ملی وظیفه خود را در معرفی اندیشه های رهبر معظم انقلاب و مبانی نظری ایشان، با هدف حفظ قوام و پایداری نظام به خوبی انجام دهد.

انه ولی التوفیق

اداره کل پژوهش

مدیریت علوم سیاسی

ص:6

ص:7

ص:8

که در این زمینه نوشته شده است، عبارتند از: تعلیم و تربیت از دیدگاه مقام معظم رهبری؛ علی، فراتر از ذهن؛ پرسش و پاسخ از محضر رهبر انقلاب؛ هنر از دیدگاه مقام معظم رهبری؛ حوزه و روحانیت در بیانات رهبر معظم انقلاب؛ عبرت های عاشورا؛ اصلاحات و حدیث ولایت در ده مجلد که مجموعه ای از سخنرانی های آیت اللّه خامنه ای است. همچنین پایان نامه ای با عنوان نقش مردم از دیدگاه آیت اللّه خامنه ای در کتاب خانه مؤسسه باقرالعلوم علیه السلام و پایان نامه دیگری نیز با عنوان اصلاحات از دیدگاه آیت اللّه خامنه ای و حجت الاسلام و المسلمین خاتمی در کتاب خانه دانشگاه مفید موجود است. می توان گفت بیشتر آثار موجود در زمینه اندیشه های سیاسی آیت اللّه خامنه ای، به صورت خام و به صورت سخنرانی یا پیام در کتاب ها، جزوه ها و روزنامه ها منتشر شده است. در پژوهش حاضر کوشیده ایم ساختار اندیشه سیاسی آیت اللّه خامنه ای را تبیین کنیم.

ص:9

ص:10

در این پژوهش کوشیده ایم بر اساس اندیشه های گلن تیندر در کتاب تفکر سیاسی، عنوان هر فصل را مشخص و بر اساس آنها پرسش هایی در هر فصل مطرح کنیم. سپس با آرای آیت اللّه خامنه ای تطبیق دهیم تا آرای ایشان شناسایی شود.

فصل اول، درباره پرسش ها و آرای تیندر است. در فصل دوم، به بررسی زندگی نامه سیاسی آیت اللّه خامنه ای می پردازیم. در فصل سوم، به این پرسش اصلی خواهیم پرداخت که آیا انسان ها ذاتا از هم بیگانه اند؟ در پاسخ این پرسش، آیت اللّه خامنه ای معتقد است بر اساس آموزه های اسلامی، انسان سرشتی پاک دارد و انسان ها به طور فطری پاک آفریده شده و ازاین رو، انسان ها ذاتا یگانه اند.

در فصل چهارم، به موضوع برابری و نابرابری انسان ها می پردازیم. در این زمینه، آیت اللّه خامنه ای معتقد است بر اساس آموزه های اسلام و آیات قرآن کریم، انسان ها برابر آفریده شده اند و هیچ فردی بذاته بر دیگری برتری ندارد.

در فصل پنجم، موضوع ضرورت قدرت را مطرح می کنیم که آیا قدرت به واقع لازم است یا خیر؟ بر اساس اندیشه آیت اللّه خامنه ای، نیاز به قدرت، نیازی ضروری است تا فردی مانند پیامبر گرامی اسلام، بتواند افراد را در اجتماع گردآورد و با ابزارهایی که قدرت در دست ایشان نهاده است، هم بستگی و پیوستگی را که لازمه حیات جامعه است، پدید آورد.

همچنین در این فصل، به پرسش هایی مانند: نیاز به پیامبر، امام معصوم و ولیّ فقیه، وظایف ولیّ فقیه و نقش مردم در تعیین ولیّ فقیه پاسخ می دهیم. در فصل ششم، به بررسی محدودیت های قدرت می پردازیم و محدودیت های اخلاقی و قانونی آن را بررسی می کنیم. سرانجام در فصل هفتم، غایت های قدرت و وظایف دولت را در جامعه اسلامی برمی کاویم.

ص:11

ص:12

پاسخ گویی به چنین پرسش هایی بدون اندیشه امکان پذیر نیست. می توان از علوم اجتماعی، تجربه شخصی، تاریخ و منابع دیگر آگاهی هایی به دست آورد، ولی تنها اندیشه می تواند تعیین کند که در حقیقت، کدام یک از آگاهی ها به پرسش مربوط است و آن گاه برای پاسخ گویی از آن استفاده کرد. (1)

آیا پاسخ گویی به چنین پرسش هایی لازم است؟ آیا بدون اندیشیدن مداوم درباره آنها نمی توان خوب زندگی کرد؟ پاسخ به هر دو پرسش در این اصل نهفته است که تنها از طریق ایده هاست که روابط خوب را با واقعیت تشخیص می دهیم و آن را درک می کنیم. از سوی دیگر، نظریه حق مشارکت همه انسان ها در حکومت که انگیزه بسیاری از رفتارهاست، بدون اندیشه سیاسی شکل نمی گرفت. همچنین انسان ها چگونه می توانند بدون داشتن اندیشه ای از آن خود، تشخیص دهند که کدام یک از ایده های دیگران قابل پذیرش است؟ (2)

پرسش دیگر این است که چرا به نوع خاصی از پرسش می پردازیم که تنها می تواند به پی آمدهای غیریقینی و بحث انگیز بینجامد؟

پاسخ نخست، در مبحث نیاز به ایده هایی که تنها با اندیشیدن می توان به آنها رسید، آمده است. پی آمدهای اندیشه هرچه جدال برانگیز باشد، زندگی مدنی بدون آنها امکان پذیر نیست. به هر حال، داشتن ایده های آمیخته با شک، بسیار بهتر از نداشتن آنهاست. دسته اول، آزاردهنده، ولی بر اساس تمدن و دسته دوم، بربریت است. (3)

ص:13

پاسخ دوم نشان می دهد که هر فلسفه سیاسی، درون خود عنصری ذهنی دارد؛ «زیرا فلسفه سیاسی، مانند هر کار هنری دیگر، کاملاً آفریده فردی معیّن است و فاقد اقتدار دستگاهی از قوانین علمی است»، ولی دقیقاً ذهنی نیست. به بیان ساده تر، انسان نمی تواند به هر آنچه برمی گزیند، معتقد باشد. فرد باید خود را با ملاک ها و قاعده ها به طور منطقی سازگار کند. حقیقت هیچ کدام از نظریه ها یا فلسفه های بزرگ را نمی توان به طور مستدل نشان داد، ولی نشان دادن نادرستی یک نظریه یا فلسفه _ خواه این نادرستی از نظر تضاد آن با ملاک های مسلّم یا تناقض درونی باشد _ به طور مستدل آسان تر است.

سرانجام اینکه پرداختن به پرسش به گونه ای که هرگز نتواند بر قطعیت ناپذیری چیره شود، تنها به دلیل ارزش ذاتی آن هنگام پرسش، ارزشمند است. به باور تیندر، با اندیشیدن می توان به انسانیت رسید و این مرتبه از هیچ راه دیگری به دست نمی آید. (1)

افزون بر این، انسان با اندیشیدن، نه تنها به اثبات خود متمایز خویش می پردازد، بلکه آن را نیز تعریف می کند؛ زیرا اندیشیدن، فراخوان خود است. ازاین رو، انسان با اندیشیدن، هستی خویش را شکل می دهد. همچنین این اندیشه، بنا به ضرورت داشتن سعه صدر در برابر دیگران، انسانیت فرد را ارتقا می بخشد.

به باور تیندر، انسان با آزادی و محدودیتش، موجودی اندیشمند است. ازاین رو، کسی که می آموزد اگر با وضوح و عزم ذهنی باز در پرسش ها تعمق کند، چیزی به دست خواهد آورد که قابل تأویل به دانش (صرف) نیست؛ یعنی خرد و

ص:14

تمایل به شکاکیتی که شایسته انسان است. (1)

به گفته وی، در پاسخ به مجموعه ای از پرسش ها، یک اندیشه شکل می گیرد. در اینجا می کوشیم به مهم ترین پرسش هایی بپردازیم که از نظر تیندر، در پاسخ به آنها، اندیشه شکل می گیرد و مرحله به مرحله آنها را بیان کنیم.

ص:15

که آنان تنها با قدرت حکومت مطلق می توانند به یگانگی برسند. از سوی دیگر، بسیاری از اندیشمندان معتقدند که انسان ها یگانه اند. از نظر ارسطو، انسان دقیقا مانند برگی که به اقتضای ژرفای طبیعی اش، بخشی از درخت است، کاملاً و به ناگزیر، عضوی از شهر است.

2. پرسشی که در ادامه پرسش پیشین مطرح می شود، این است که اگر انسان ها از هم بیگانه نیستند، تفرقه و ناسازگاری میان آنان را چگونه می توان توضیح داد؟

آگوستین در پاسخ به این پرسش می گوید: آنچه پیش آمده، این است که انسان به جوهر انسانی خود خیانت کرده است. این خیانت چیزی است که آگوستین و دیگر مسیحیان آن را گناه می نامند.

3. با کدام قابلیت انسان، می توان انسان ها را یگانه کرد؟ درباره اجماع اندیشمندان غرب بر سر قابلیتی که با آن بتوان ناسازگاری را تعدیل کرد یا از میان برد، تردیدی وجود ندارد. این قابلیت از راه عقل به دست می آید.

به باور هابز، انسان ها ذاتا بیگانه اند، ولی بی گمان عقل می تواند به گونه ای هماهنگی منافع فردی را در جامعه پدید آورد. در مقابل، همه کسانی که از عقل با عنوان ابزاری خوب برای یگانگی نام می برند، ادموند برک (1) آشکارا به جای عقل، از تعصب دفاع کرد. او به جای عقل، به رسوم و سنت ها؛ یعنی تعصب که ملکه ذهن انسان هاست، اعتماد داشت. به نظر برک، انسان ها بسیار پیچیده تر از آن هستند که در عقل بگنجند.

4. به هر حال، آیا انسان ها برای چیرگی بر تعارض و تفرقه خویش به خداوند نیازمندند؟

ص:16

در پاسخ به این پرسش می توان سه نگرش کلی را مشخص کرد:

یک _ انسان گرایی به نفس انسان متجدد معاصر مطمئن است که بیشتر با الحاد یا لاادری گری و بدگمانی به دین همراه است.

دو _ دومین نگرش کلی، مفهوم هلنی وابستگی هستی اجتماعی بر مبنای دین است. در این رویکرد، خداوند وجودی غیرفعال و موجود است و انسان، فاعلیت دارد.

سه _ از نظر طرف داران نگرش سوم، یعنی مسیحیت اصیل، این خداوند است که فاعلیت دارد. (خداوند، خالق جامعه است).

جامعه از فاعلیت خداوند پدید می آید و نه صرفا موجودیت او بدین دلیل، شهر حقیقی، شهر خداست.

ص:17

عنوان راه کاری که در آن، فضیلت های اقلیت می تواند به سود همگان باشد، توجیه پذیر است. افزون بر این، بسیاری از کشمکش های سیاسی برای جداسازی انسان ها، همچون «تفکیک نژادی» یا یگانه کردن آنها و رتبه بندی آنان یا برابرسازی ایشان مستلزم قدرت است.

1. آیا در میان انسان ها، نظم دیگری جز آنچه با قدرت، ایجاد و ماندگار می شود، وجود دارد؟ «آیا قدرت، به واقع ضروری است»؟ در اندیشه سیاسی دوره های گذشته، پاسخ مثبت به این پرسش، دست کم بر اساس سه نظریه متفاوت بنا شده بود. (1)

الف) انسان ها خوبند و به تبع آن، نظم، پدیده ای خود به خود است. به باور جان لاک، انسان ها برای ایجاد نظم به قدرت نیاز ندارند، بلکه قدرت را تنها برای چیرگی بر برخی کاستی های نظمی لازم دارند که بنا بر سرشتشان خواهان آنند.

ب) نظم، بستگی تامی به قدرت ندارد. اصل، هماهنگی ذاتی است؛ این دیدگاه، نظریه عالمان اقتصاد کلاسیک است. آنان معتقد بودند اگر دولت ها تنها شرایط اصلی اقتصادی افراد همچون امنیت، مالکیت و ثبات پولی را فراهم آورند، به طور طبیعی، نظم اجتماعی نیز پدید خواهد آمد. از نظر اقتصاددان کلاسیک، نظم نه به قدرت که به «دست نامرئی» و اصطلاح آدام اسمیت، یعنی «بازار آزاد» بستگی دارد.

ج) سرانجام بسیاری از اندیشمندان، نظم را اساساً به عادت، رسم و سنت وابسته می دانند. به باور ایشان، مردم در طول نسل ها، خود به خود برای زندگی نظمی ساخته اند که هم به سبب عادت و هم به دلیل احترام به شیوه های کهن

ص:18

تداوم یافته است.

آنارشیسم، نمونه ای از نظریه هایی است که نیکی را به جای قدرت نشاند. معمولاً گفته می شود نظم را با تلفیق برخی از این نیروها و البته با قدرت سنجیده انسانی می توان به دست آورد. این نظر، زیربنای دولت لیبرال نوین است. در برابر آنارشیسم و لیبرالیسم، نظریه دیگری می گوید انسان به گونه ای علاج ناپذیر نظم ستیز است و به جز قدرت، تمام منابع نظم، همچنان نامؤثر است. این نظریه در میان اصحاب کلیسا و روحانیان قدیم با تأکیدشان بر گناه نخستین رایج بود.

ماکیاولی (1469 _ 1527 م.) مشهورترین نماینده این نظریه بود. وی عقیده داشت که انسان ها همیشه به تلوّن و خود گرایش دارند و عاملان زیرک و خستگی ناپذیر بی نظمی اند. ازاین رو، نظم به اراده و مدیریت رهبران سیاسی بستگی دارد.

2. آیا تصرف قدرت و بهره مندی از آن خوب است؟ (1)

ارسطو، انسان را موجودی سیاسی می داند؛ یعنی انسان از راه فعالیت سیاسی، قابلیت های بی کران انسانی خویش را در می یابد.

دیگر اندیشمند بزرگ دوران باستان، اپیکور (270 _ 341 ق.م.) رویکردی کاملاً متفاوت دارد. دیدگاه او در عبارت «گم نام زندگی کن» به اختصار بیان شده است.

دیدگاه دیگری نیز وجود دارد که می گوید شاید قدرت از نظر اخلاقی یا اجتماعی سودمند نباشد، ولی از نظر موقعیتی که برای فرد ستمگر و بی عاطفه فراهم می آورد، آشکارا ارزشمند است.

ص:19

3. چرا باید از دیگران اطاعت کنیم؟ (یعنی چرا باید به قدرت دیگران تن دهیم؟)

در پاسخ به این پرسش، دو نظریه مطرح است:

الف) نظریه رضایت؛

ب) نظریه اراده عمومی.

4. قدرت را به چه کسی باید واگذار کرد؟

هابز، فیلسوف انگلیسی، به بزرگان و نجیب زادگان اعتقادی نداشت. از دیدگاه بدبینانه وی، در مورد سرشت انسانی هیچ کس مستثنا نیست. بنابراین، از نظر هابز اینکه چه کسی حکومت کند، چندان اهمیتی ندارد. از سوی دیگر، آنارشیست ها معتقدند قدرت در هیچ شرایطی نباید به کسی واگذار شود. ارسطو، بهترین راه حکومت را اداره آن از سوی اقلیت متوسط می داند.

ص:20

4. آیا کسانی که زیر نظر حکومت معیّنی، زندگی قانونی دارند، به ضرورت آزادی دارند؟

ص:21

ص:22

این باره می فرماید:

دوران کودکی ما بسیار در عسرت می گذشت. خاصه که کودکی من مصادف با ایام جنگ نیز بود. با اینکه مشهد در کرانه جنگ واقع بود و همه چیز نسبت به شهرهای دیگر کشور در آن ارزان و فراوان بود، مع هذا؟ وضع خانواده ما به طوری بود که ما حتی همیشه نمی توانستیم نان گندم بخوریم و معمولاً نان جو می خوردیم. من شب هایی از کودکی را به یاد می آورم که در منزل شام نداشتیم و مادر با پول خردی که بعضی از وقت ها مادربزرگم به من یا یکی از برادران و خواهرانم می داد، قدری کشمش یا شیر می خرید تا با نان بخوریم. ...منزل پدری من که در آن متولد شده ام (تا 4_5 سالگی من) یک خانه حدود 60 _70 متری در محله ای فقیرنشین در مشهد بود که فقط یک اتاق داشت و یک زیرزمین تاریک و خفه. (1)

ص:23

میلانی شرکت جست و این مایه شگفتی است که جوانی در شانزده سالگی بتواند در درس خارج شرکت کند. (1)

ص:24

دوستانش، به درس آقا شیخ رضا ایسی که در مشهد، فاضلی معتقد به حکمت بود، شرکت جست.

ص:25

ص:26

تا اینکه به مدرسه نواب وارد شد و آنجا هم با تمام وجود یک سخنرانی مفصل و هیجان انگیزی ایراد کرد و بعد از سخنرانی به ایشان پیشنهاد اقامه نماز جماعت شد که قبول کردند و نماز را به امامت ایشان خواندیم و بعد از آن، مرحوم نواب از مشهد رفتند. ما دیگر از او خبر نداشتیم تا اینکه خبر شهادتش به مشهد رسید و وقتی خبر شهادت ایشان به مشهد آمد، ماها از روی خشم و غضب منقلب شده بودیم؛ به نحوی که در صحن مدرسه شعار می دادیم و از شاه بدگویی می کردیم.

نکته قابل توجه این است که آیت اللّه حاج شیخ هاشم قزوینی در مشهد تنها روحانی ای بود که بر اساس همان آزادگی و بزرگ منشی اش، در مقابل شهادت مرحوم نواب عکس العمل نشان داد و در مجلس درس از شهادت مرحوم نواب صفوی و یارانش به وسیله دستگاه حاکم انتقاد شدید کرد و تأثر خودش را از شهادت آنها ابراز داشت و گفت: «مملکت ما کارش به جایی رسیده که فرزند پیغمبر را به جرم گفتن حقایق می کشند!» و لذا از همان وقت جرقه های انگیزش به وسیله نواب صفوی در من به وجود آمد و هیچ شکی ندارم که اولین آتش را مرحوم نواب در دل ما روشن کرد. بنابراین، آن حالت رنگ پذیری از مرحوم نواب، سبب شد که در همان سال 34 یا 35 اولین حرکت مبارزاتی ما شروع شود. به این شکل که یک استانداری به نام فرخ برای مشهد آمده بود و این شخص به هیچ یک از مظاهر و ضوابط دینی احترام نمی گذاشت. از جمله اینکه در ماه محرم و صفر که معمول بود سینماهای مشهد تعطیل می شد، ابتدا تا چهارده محرم اعلام تعطیلی کرد و بعد یک قدری سر و صدا شد تا بیست محرم تجدید کرد و لذا ما چند نفر بودیم که نشستیم یک اعلامیه در ارتباط با امر به معروف و نهی از منکر

ص:27

نوشتیم و با پست به این طرف و آن طرف فرستادیم». (1)

ص:28

وی طلاب و دانشگاهیان را با مایه های انقلاب و زندگی ساز اسلام آشنا می کرد. او کانون مبارزه در مشهد بود. بعدها تشکل های مخفی ایجاد کرده بود. هم در سطح عالمان بالای حوزه، هم در سطح طلاب و مدارس و هم در بازار و دانشگاه؛ حتی در ادارات و ارتش نفوذ کرده بود و اعلامیه ها توسط آنها پخش می شد و تحرکات مشهد از همین تشکل ها مایه می گرفت. حتی گروه های مسلحانه ای چون گروه «والعصر» را هدایت می کرد که اعضای آن بعدها دستگیر شدند. (1)

ص:29

احساسات دینی و انقلابی آنان را بر ضد رژیم برانگیخت.

ایشان خود در این باره می فرماید:

در آن روز، منبری اولی، مطلب را طول داد و دیر پایین آمد و برای من حدود نیم ساعت وقت ماند. مطلب را شروع کردم. از شدت هیجان می لرزیدم؛ هر چند به هیچ وجه نمی ترسیدم و حال مردم نیز در من اثر می گذاشت. مردم عجیب اشک می ریختند و هنگامی که از منبر پایین آمدم، دور مرا گرفتند که مبادا دستگیر شوم. (1)

پس از این افشاگری، ساواک که وجود ایشان را خطری بزرگ برای رژیم می دانست، معظم له را در روز عاشورای همان سال دستگیر کرد و سپس به زندان مشهد انتقال داد.

آیت اللّه خامنه ای، مبارزات پیوسته خویش را در طول سال های سیاه شاهنشاهی، این گونه بیان می کند:

پس از آزادی به قم بازگشتم و در اواخر همان سال (بهمن 1342) برای مأموریت مشابهی به زاهدان رفتم. این سفر نیز سرنوشت مشابهی با سفر قبلی (بیرجند) داشت. برنامه سخنرانی های پرشور و افشاگرانه، نیمه ماه با دستگیری من متوقف ماند. پس از دستگیری، مرا به تهران اعزام و در قزل قلعه زندانی کردند. در سال 1343 در قم، طرح تشکیلات نوین حوزه و ایجاد یک سازمان سیاسی پنهان را با عده ای از مدرسین و فضلای معروف قم ریختم. این تشکیلات، پس از مدتی کشف و چند نفر از چهره های معروف... دستگیر شدند و من و چند نفر دیگر، مدتی در حدود یک سال متواری و پنهان بودیم. در (اواخر) سال 1343 به مشهد برگشتم و ضمن ادامه شرکت در دروس عالی حوزه، به تدریس

ص:30

سطوح عالی و تفسیر اشتغال یافتم. مهم ترین اشتغال من در این سال ها (1343 تا 1346)، فعالیت های پایه ای (ایدئولوژیک و سیاسی) در سطح حوزه و دانشگاه [و] به تدریج، بعدها، در سطح کلی جامعه در مشهد بود که در حقیقت سرچشمه اصلی بیشتر حرکت های تند انقلابی در همان سال ها و سال های بعد محسوب می گشت.

جلسات درسی بزرگ و پرجمعیت من در تفسیر و حدیث و اندیشه اسلامی در دیگر شهرها و تهران نیز، نظایر زیادی نداشت و همین فعالیت ها به اضافه فعالیت های نوشتنی بود که به بازداشت های متوالی من در سال های 1346 و 1349 منتهی شد. از سال 1348 که زمینه حرکت مسلحانه در ایران محسوس بود، حساسیت و شدت عمل دستگاه های جاری رژیم پیشین نیز نسبت به من که به قرائن دریافته بودند چنین جریانی نمی تواند با افرادی از قبیل من در ارتباط نباشد، افزایش یافت. [ازاین رو،] سال 1350 مجددا و برای پنجمین بار به زندان افتادم. (1)

ص:31

تابستان سال 1356 در مشهد با دو نفر از برادران، آقای ربانی املشی و آقای موحدی کرمانی نشسته بودیم. صحبت این شد که مبارزین و مخصوصا روحانیت که عمده ترین مبارزین بودند، چرا متشکل نیستند. پیشنهاد شد که بیاییم و تشکیلات را به وجود آوریم. در همان جلسه، گفته شد که اگر آقای بهشتی در این تشکیلات باشند، این تشکیلات عاقبت به خیر خواهد شد و به جایی خواهد رسید. از حُسن اتفاق، شهید بهشتی و شهید باهنر در همان موقع در مشهد بودند و لذا جلسه با شرکت این عزیزان تشکیل و سنگ بنای تشکلی اسلامی گذاشته شد. (1)

ص:32

دیشب در کمیسیون امنیت شهربانی به ساواک گفتم، شما چه قدر بی عرضه هستید که هیچ کاری نکرده اید. یک تبعیدی، ببینید اینجا چه اوضاعی درست کرده.

پس از گذشت یک سال (در سال 1357) با اوج گیری انقلاب اسلامی و ناتوانی رژیم، آیت اللّه خامنه ای به مشهد بازگشت و تا سرنگونی رژیم و پیروزی کامل انقلاب اسلامی، به تلاش های خویش در راه احیای ارزش های اسلام و انقلاب ادامه داد. (1)

ص:33

کارهای سیاسی، می گویند به تهران بروم. فکر نمی کردم برای شورای انقلاب باشد و می گفتم می آیم. منتهی چون در مشهد گرفتاری های زیادی داشتم و خیلی بار روی دوش من بود، مرتب به تأخیر می افتاد تا اینکه از پاریس پیغام دادند که امام دستور داده اند که من به تهران بروم. احساس کردم که مسئله ای است که من باید به تهران بروم. به خصوص که آقای مطهری هم در یک تماس تلفنی با قدری عصبانیت پیغام دادند که چرا به تهران نمی روم و منتظر چه هستم. در تهران، به من گفتند: در جلسه ای باید شرکت کنم که در منزل شهید مطهری بود. در آن جلسه، همه اعضای شورای انقلاب جمع بودند و در آنجا بود که من اطلاع پیدا کردم که عضو شورای انقلاب هستم و تا آن موقع نمی دانستم. (1)

ص:34

کرج) اجتماع کردند تا در فرصتی مناسب، با حمله به مراکز حساس پایتخت و اشغال آنها، حکومت کمونیستی برقرار کنند.

آنان حدود پانصد نفر از افراد مشاغل گوناگون بودند و با سخنان تحریک آمیز خویش، کارگران کارخانه را نیز که هشت صد نفر بودند، با خود همراه کردند.

خبر اجتماع آنان به دفتر حضرت امام رسید و عده ای از روحانیان به آنجا ره سپار شدند تا آنان را نصیحت و راهنمایی کنند، ولی نتیجه ای به دنبال نداشت. به همین دلیل، در روز بیستم بهمن که خطر جنگ داخلی از سوی آنان شدت گرفت، آیت اللّه خامنه ای به آنجا رفت و پس از سخنرانی، به پرسش های آنان پاسخ داد.

پاسخ های قاطعانه و شجاعانه ایشان سبب شد که آنان با دست زدن و فریاد کشیدن و قطع کردن برق کارخانه، رسوایی خویش را جار زنند، ولی با درایت معظم له و اعلان نماز جماعت در حیاط کارخانه، کارگران مسلمان در صف نماز جماعت گرد آمدند و ماهیت پلید فرصت طلبان برای آنان افشا شد. ازاین رو، همان کارگران، منحرفان کمونیست را با کتک از کارخانه بیرون کردند و خطری که نزدیک بود فرصت تجدید نفسی را به رژیم پوسیده ستم شاهی دهد، با هشیاری آیت اللّه خامنه ای خنثی شد.

ص:35

گردید.

ص:36

امریکایی ها را در ایران با تغییر نام عملی سازد و به حضور آنان در کشور استمرار بخشد.

ص:37

برای حل مسائل دانشجویان و قشر جوان، پیشنهاد کرد:

البته اشخاصی هم که گوینده هستند بیایند در دانشگاه و من پیشنهاد می کنم که آقاسیدعلی آقا بیایند؛ خامنه ای. شما ممکن است بروید پیش ایشان از قول من بگویید ایشان بیایند و به جای آقای مطهری. بسیار خوب است. ایشان فهیم است. می تواند صحبت کند، می تواند حرف بزند. (1)

ص:38

مقام معظم رهبری با بیان احکام دین مقدس اسلام و مسائل جامعه در خطبه های نماز جمعه، همواره نقاب از چهره پلید دشمنان انقلاب و اسلام برمی دارد و توطئه و کینه توزی آنان را درباره انقلاب اسلامی فاش می سازد.

حماسه پرشکوه نماز جمعه تاریخی تهران که در تاریخ برپایی نماز جمعه بی سابقه است، در حالی رخ داد که انفجار بمب در صف نمازگزاران، ده ها شهید و مجروح به جای گذاشت و موج انفجار، جایگاه نماز جمعه را لرزاند و پاره های پیکر پاک عاشقان اللّه را بر اندام یارانشان پاشید. درحالی که صدای غرش هواپیماهای دشمن بعثی از یک سو و شلیک پی درپی ضد هوایی ارتش اسلام از سوی دیگر، همه جا را فراگرفته بود، امام جمعه تهران در پرتو تأییدهای الهی و با قدرت روحی و آرامش قلبی، همراه با شجاعت مردم انقلابی، استوار بر جایگاه ایراد خطبه ماند و به خطبه های نماز ادامه داد. ایشان با این قدرت روحی و شجاعت و اعتماد به نفس، سبب افتخار و تقویت روحی امت حزب الله و شگفتی دشمنان انقلاب شد.

رهبر کبیر انقلاب اسلامی ایران، حضرت امام خمینی رحمه الله در این باره فرمود:

من فراموش نمی کنم قصه روز جمعه که آن طور با شکوه، با نورانیت و با استقامت گذشت؛ آن طور با طمأنینه، با آن صداهایی که می آمد، با آن رگبارهایی که می آمد.

من ملاحظه می کردم، نگاه می کردم ببینم در بین مردم چه وضعی هست. ندیدم حتی یک نفر را تزلزلی در او پیدا شود و آن وقت امام جمعه، آن طور با آن طنین قوی صحبت کرد. مردم آن طور گوش کردند و فریاد زدند که ما برای شهادت آمدیم. (1)

ص:39

ص:40

پیش ما التماس می کردند و ما مسائل را به بنی صدر اطلاع می دادیم، ولی او اقدامی صورت نمی داد. (1)

ص:41

گوش مسلمین جهان طنین انداز است. (1)

ص:42

رژیم ستم شاهی، کاری بس طاقت فرسا بود و تنها از عهده مدیری مدبّر و شجاع چون ایشان برمی آمد. (1)

ص:43

مشکلاتی که پیدا می شود، صحبت کردم. باز ایشان صریح گفتند: «شما در این بن بست نخواهید بود. چنین فردی (آیت اللّه خامنه ای) در میان شما هست. چرا خودتان نمی دانید». (1)

افزون بر آن، حاج احمد آقا نقل کرده اند: «وقتی آیت اللّه خامنه ای به کره سفر کرده بود، امام گزارش های آن سفر را از تلویزیون می دید. از منظره دیدار از کره، استقبال مردم و سخنرانی ها و مذاکرات ایشان در آن سفر، خیلی برای ایشان جالب بود و فرموده بود: «الحق، ایشان شایستگی رهبری را دارند». (2)

ص:44

ص:45

ازاین رو، چنان که بر اساس آموزه های اسلامی، انسان دارای سرشتی مطهر است و انسان ها به طور فطری پاک آفریده شده اند، ایشان نیز بر همین اعتقاد است:

در بینش اسلامی که اساسا نظام تربیتی ما به آن بینش استوار است، انسان این طور معرفی شده که «کُلُّ مُولودٍ یُولَدُ عَلَی الْفِطْرَةِ؛ هر بنی آدمی بر اساس سرشت انسانی، مطهر و پاکیزه متولد می شود.» لکن عوامل داخل خانواده و داخل اجتماع و عوامل خارجی هستند که او را دگرگون می کنند. (1)

ص:46

دشوار و غیرمنطقی نخواهد بود و لذا ما باید به دنیا نمونه نشان بدهیم. (1)

ص:47

ص:48

اولیه ای هستند که بر فطرت پاک انسان ها اثر مستقیم دارند و هر فرد با توجه به نوع خانواده، اجتماع و عوامل خارجی مؤثر بر شخص، پرورش خاصی خواهد دید و بر آن اساس، رفتار ویژه ای از خود در اجتماع نشان می دهد. (1)

ص:49

است، از میان خواهش های نفسانی، خودخواهی ها و خودپرستی ها رهایی بخشید و آن را نیرومند ساخت.

نقطه اصلی و محوری برای اصلاح عالم، اصلاح نفس انسانی است. همه چیز از اینجا شروع می شود. قرآن با آن نسلی که می خواست دست قدرتمند خود، ورق بزند، فرمود: «قُوا أَنْفُسَکُمْ... عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ؛ خودتان را مراقبت کنید، به خودتان بپردازید.» و نفس خود را اصلاح و تزکیه کنید؛ «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکّاها.» (1) اگر جامعه اسلامی صدر اول اسلام، از تزکیه انسان ها شروع نشده بود و در آن به اندازه لازم آدم ها خالص و بی غش وجود نداشتند، اسلام پا نمی گرفت، گسترش پیدا نمی کرد، بر مذاهب مشرکانه عالم پیروز نمی شد و تاریخ در خط اسلام به حرکت نمی افتاد. (2)

ص:50

ص:51

خود و با طبیعت پیرامون خود، با صلح و سلامت رفتار کند. صلح به این معنای عام، یکی از بزرگ ترین نیازهای بشر برای رشد و تعالی و رستگاری است. این صلح، باید برخاسته از ایمان و اندیشه باشد. (1)

ص:52

خداوند وجودی غیرفعال و صرفا موجود است و این انسان است که فاعلیت دارد.

3. از نظر طرف داران نگرش سوم، یعنی مسیحیت اصیل، این خداوند است که دارای فاعلیت است. چنانچه پیش تر در بحث راه های گوناگون تعدیل تعارض ها و اختلاف ها بیان شد، آیت اللّه خامنه ای معتقد است از راه های مختلفی همچون اصلاح نفس انسان، عبادت، داشتن جامعه باتقوا و مواردی از این دست می توان بسیاری از تعارض ها را کاهش داد. بر این اساس، برای عملی شدن موارد یاد شده، به خداوند و آموزه های دینی نیاز است تا انسان ها با عمل کردن به دستورهای الهی، تعارض های میان خود را تا آنجا که ممکن است، کاهش دهند.

ص:53

است و این گونه نیست که در مرحله ای، از خداوند بی نیاز باشد.

ص:54

ص:55

آموزه های الهی و توحیدی، ریشه های اختلاف طبقاتی را از ذهن انسان ها و از متن اجتماع آنان، بیرون می کشد. (1) برخی از این آموزه ها که در قرآن کریم آمده، از این قرار است:

1. خالق، معبود و مدبر امور همگان خداست؛

قُلْ لِمَنِ اْلأَرْضُ وَ مَنْ فیها إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ سَیَقُولُونَ لِلّهِ قُلْ أَفَلا تَذَکَّرُونَ . (مؤمنون: 84 و 85)

بگو: زمین و هر که در آن است از آن کیست، اگر می دانید؟ خواهند گفت از آن خدا. بگو، پس چرا به خود نمی آیید.

2. هیچ کس در آفرینش، از مزیتی که خاستگاه برخورداری های حقوقی باشد، بهره مند نیست؛

3. همه مزیت ها در اختیار همگان و وابسته به تلاش های پی گیر و مجاهدت های هر انسانی است.

یا أَیُّهَا النّاسُ إِنّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوبًا وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَاللّهِ أَتْقاکُمْ إِنَّ اللّهَ عَلیمٌ خَبیرٌ. (حجرات: 13)

ای انسان ها! ما شما را از مردی و زنی آفریدیم و شما را گروه ها و قبیله قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید. به یقین، گرامی ترین شما نزد خدا، باتقواترین شماست. به یقین، خدا دانا و آگاه است.

ازاین رو، به اعتقاد آیت اللّه خامنه ای، بر اساس آموزه های دین مبین اسلام و آیات قرآن کریم، انسان ها برابر آفریده شده اند و هیچ فردی بر دیگری برتری ذاتی ندارد.

ص:56

ص:57

حکومت اسلامی را پشتیبان و حامی خود حس کنند و برنامه های آن را در جهت رفاه و رفع محرومیت خود بیابند. (1)

دومین پرسش تیندر در بحث نابرابری و برابری این است که اگر برخی از انسان ها بر دیگران برتری ذاتی دارند، چه کسی یا چه نشانه هایی می تواند آنان را بشناسد؟

گفته شد که بر اساس آموزه های دین اسلام، انسان ها ذاتا با هم برابرند. ازاین رو، جایی برای مشخص شدن افرادی که ذاتا برترند، باقی نمی ماند.

تیندر در سومین پرسش خود می پرسد: اگر انسان ها ذاتا نابرابرند، آیا تمام نابرابری های روزمره، مانند ثروت و منزلت اجتماعی ناعادلانه است؟

در پاسخ به پرسش اول، پاسخ این پرسش نیز داده شد، ولی برای توضیح بیشتر، در اینجا به بررسی عدالت اجتماعی، راه های اجرایی شدن آن و کارکردها و وظایف دولت در تقسیم بهتر امکانات در میان توده مردم خواهیم پرداخت.

ص:58

اجتماع از دیدگاه ایشان می پردازیم. ایشان معتقد است در بنای جامعه، عدالت مهم ترین موضوع است. ازاین رو، برای عدالت چندین معنا می آورد که عبارتند از:

1. عدالت به معنای نبود تبعیض در حقوق و حدود و احکام؛

2. عدالت، یعنی کمک به محرومان و ضعیفان؛

3. عدالت، یعنی اینکه برنامه ها و حرکت کلی کشور، در جهت تأمین زندگی مستضعفان باشد؛

4. عدالت آن است که کسانی که در زیر سایه سنگین نظام طاغوتی، از حقوق خود محروم مانده اند، به حقوقشان برسند؛

5. عدالت یعنی اینکه عده خاصی برای خود، حق ویژه ای قائل نباشند؛

6. عدالت یعنی اینکه حقوق انسانی و اجتماعی و عمومی و حدود الهی، بر مردم یکسان اجرا شود. (1)

ص:59

آرمان انقلابی و با برخورداری از ارزش های اخلاقی اسلام تأمین می شود. اگر هر یک از این چهار رکن اصلی، ضعیف گردد یا از آن غفلت شود، بقای انقلاب و گذار آن از مراحل گوناگون، ممکن نخواهد شد.

ایشان درباره مفهوم عدالت اجتماعی می فرماید:

عدالت اجتماعی، بدین معناست که فاصله ای ژرف میان طبقات و برخورداری های نابه حق و محدودیت ها از میان برود و مستضعفان و پابرهنگان که همواره مطمئن ترین و وفادارترین مدافعان انقلابند، احساس و مشاهده کنند که به سمت رفع محرومیت، حرکتی جدی و صادقانه انجام می شود. (1)

ایشان در جای دیگری درباره مفهوم عدالت اجتماعی می گوید: عدالت اجتماعی، یعنی استقرار عدل در جامعه و از بین رفتن هرگونه تبعیض. (2)

ص:60

نجات ضعفا و محرومین، در سرلوحه برنامه های آن نباشد، غیراسلامی و منافقانه است. (1)

همچنین در این زمینه می فرماید:

جامعه اسلامی، با عدل و قسط قوام پیدا می کند [و ]به عنوان شاهد و مسیر و هدایت گر و الگو و نمونه برای ملت های عالم مطرح [می]شود. (2)

به اعتقاد ایشان، در جمهوری اسلامی، تأمین عدالت، هدفی اصلی است و عدل، نه پیامی شخصی، که نظامی اجتماعی است:

در جمهوری اسلامی، عدل نه یک پیام شخصی، بلکه یک نظام اجتماعی است که بر اساس آن قسط و عدل باید در جامعه جاری شود و قانون نظارت اجرا و قضاوت و تقسیم امکانات عادلانه صورت گیرد. رسالت پیامبران الهی، انتظار بشریت برای ظهور حضرت امام زمان(عج) و قیام اسلامی در ایران، برای اقامه عدل است و جمهوری اسلامی نیز تأمین عدالت را در جامعه، هدف اساسی حرکت خود قرار داده است. (3)

به گفته ایشان، در نظام جمهوری اسلامی، سیاست ها همواره بر اساس عدالت تنظیم شده است. ازاین رو، در کشور ما هدف، افزایش حجم ثروت مادی نیست که در سایه آن برخی افراد بتوانند با انواع و اقسام راه های تولید ثروت آشنا شوند.

ص:61

و قانونی آن هستند که هر کدام با درست عمل کردن به وظایف خود و عمل به قانون، می توانند در تأمین عدالت اجتماعی اثرگذار باشند. بر این اساس، در کشور اسلامی ایران نیز هر کدام از قوای سه گانه، در تأمین عدالت اجتماعی در جامعه سهیم خواهند بود.

ص:62

غیرقانونی بپردازند:

در نظام جمهوری اسلامی ایران، سیاست ها همواره بر اساس عدالت تنظیم شده اند. لذا در کشور ما هدف افزایش حجم ثروت مادی نیست که در سایه آن برخی افراد بتوانند از انواع و اقسام راه های تولید ثروت برخوردار شوند، بلکه همه کارها در اقامه عدل ارزش می یابد و در حرکت اسلامی ما این یک هدف اصلی است؛ زیرا در جامعه نابرابر، افزایش ثروت تنها به سود یک قشر یا گروه از مردم تمام می شود. (1)

ص:63

عدالت را پی گیری کند.

اجرای عدل در جامعه، تنها بر عهده قوه قضاییه نیست و هر کدام از قوای دیگر نیز باید در اجرای عدالت مشارکت کنند، ولی ضامن اصلی اجرای عدل، قوه قضاییه است. آیت اللّه خامنه ای در این باره می فرماید:

البته عدل فقط به وسیله قوه قضاییه اجرا نمی شود، بلکه همه دست اندرکاران حکومت اسلامی به سهم خود در اقامه عدل موظف هستند؛ منتهی ضامنش قوه قضاییه است. (1)

ص:64

ص:65

جامعه را اداره کند؟ آیا جامعه به ساز و کاری نیاز ندارد که افرادی آن را اداره کنند؟ آیا به کسانی نیاز نیست که پیامبر را در نشر دین و دعوت به اسلام یاری رسانند؟

پیامبر آمده است تا جامعه را بسان کارخانه انسان سازی درآورد و برای این هدف مقدس، به گروهی نیاز دارد تا از صمیم دل، مؤمن و معتقد به این مکتب بوده و با گام های استوار، جویای آن هدف باشند. ازاین رو، نخستین کار پیامبر، فراهم آوردن این گروه یک پارچه است که با کمک آیات قرآن و پندهای دل نشین باید پدید آورد:

ادْعُ إِلی سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ. (نحل: 125)

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله با اندرزهای نیکو، آیات قرآنی و نفوذ کلامش، دل ها را به راه پروردگار جذب می کند و آنها را هوادار خود می سازد. آنان گروهی را تشکیل می دهند و جبهه ای را در برابر جبهه کفر برپا می کنند. حال اگر این جریان و جبهه مقدس بخواهد در میان جامعه جاهلیِ پرتعارض باقی بماند و نابود نشود، گروه مسلمانان باید چونان فولاد آب دیده درهم تنیده شوند. مسلمانان باید چنان پیوند یابند که هیچ عاملی نتواند آنها را از یکدیگر جدا کند. باید انضباط حزبی بسیار سختی در میان افراد مسلمان برقرار شود. پرسش این است که آیا این هم بستگی و پیوستگی اسلامی، در قرآن و احادیث نامی هم دارد؟ آیت اللّه خامنه ای می فرماید:

نام این عمل، ولایت است. پیغمبر با جمع کردن مسلمانان و به هم پیوستن آنان، یک پیکر واحد ایجاد می کند و از این طریق، امت اسلامی را تشکیل می دهد و آنها جامعه اسلامی را می سازند. (1)

پس در جامعه اسلامی، به ولایت نیاز است. ولایت در این جامعه به چه معناست؟ ولایت در جامعه اسلامی، به این است که ولیّ در آن جامعه مشخص

ص:66

باشد. دوم اینکه الهام بخش همه نیروها، نشاط ها و فعالیت های آن جامعه شمرده شود؛ یعنی مرکزی باشد که فرمان می دهد و قانون را اجرا می کند؛ سررشته ای که باید همه رشته ها به آنجا برگردد، همه به او نگاه کنند، همه دنبال او بروند؛ کسی که موتور محرک زندگی را راه می اندازد و سرسلسله کاروان زندگی در جامعه است. چنین جامعه ای، جامعه ولایت مدار نامیده می شود.

جامعه اسلامی پس از پیامبر، 25 سال دارای ولایت نبود تا اینکه امیرمؤمنان به حکومت اسلامی رسید و جامعه اسلامی دارای ولایت شد. «آن وقتی که امام، منشأ امر و نهی در جامعه می شود؛ آن وقتی که همه رشته ها از امام ناشی می شود؛ آن وقتی که امام، عملاً جامعه را اداره می کند، پرچم جنگ را بلند می کند، فرمان حمله می دهد و صلح می نویسد، آن وقت است که جامعه دارای ولایت است و در غیر این صورت، جامعه دارای ولایت نیست». (1)

جامعه ای دارای ولایت می شود که تمام استعدادهای انسانی را رشد دهد. همه چیزهایی را که برای کمال و تعالی انسان نیاز است، باور می کند؛ نهال انسانی را بالنده می سازد؛ انسان ها را به تکامل می رساند و انسانیت را تقویت می کند. در این جامعه، ولیّ یعنی حاکم، همان کسی است که همه سررشته ها به او بر می گردد. پس رویکرد عمومی جامعه را به سوی خدا تغییر مسیر می دهد. همچنین تقسیم عادلانه ثروت به وجود می آورد و نیکی ها را بر زمین می گستراند. (2)

در اجتماع اسلامی، ولایت نیاز اولیه و ضروری به نظر می رسد و تا این ولایت، آن گونه که بیان شد، در اجتماع مسلمانان شکل نگیرد، آن جامعه را

ص:67

نمی توان جامعه ای اسلامی دانست؛ زیرا اصلی ترین ویژگی این جامعه، باید حاکم اسلامی آن باشد که در این گونه جوامع، ولایت هنوز شکل نگرفته است. ازاین رو، حاکم آن نیز حاکمی اسلامی یعنی ولیّ نیست. همچنین برای ایجاد جامعه اسلامی با ولایت، نیاز به قدرت، نیازی ضروری است تا فردی مانند پیامبر، بتواند افراد را در اجتماع گردآورد و با ابزارهایی که قدرت در دست ایشان نهاده است، هم بستگی و پیوستگی لازم را که ادامه حیات یک جامعه است، پدید آورد.

به باور آیت اللّه خامنه ای، اگر جامعه و امتی بخواهد ولایت قرآنی داشته باشد، به یک نقطه قوت متمرکز در متن جامعه اسلامی نیاز دارد:

به یک نقطه ای احتیاج دارد که تمام نیروهای داخلی به آن نقطه بپیوندند؛ همه از آنجا الهام بگیرند و همه از او حرف بشنوند و حرف گوش کنند و او تمام جوانب و مصالح و مفاسد را بداند تا بتواند مثل یک دیده بان نیرومند قوی دستی و قوی چشمی، هرکس را در جبهه جنگ به کار خودش بگمارد. (1)

آیت اللّه خامنه ای، به آیه زیر بر ضروری بودن قدرت استدلال می کند:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی اْلأَمْرِ مِنْکُمْ. (نساء: 59)

ای کسانی که ایمان آورده اید! از پیامبر خدا و از صاحبان فرمان از میان خودتان اطاعت کنید؛ یعنی کسانی که در میان شما صاحبان فرمان هستند.

اسلام نمی گوید روزی خواهد بود که حکومت لازم نباشد و روزی نیست که در جامعه، دولت و حکومت نباشد؛ درحالی که بنا به پیش بینی بعضی از مکتب ها، روزی می آید که دیگر در جامعه، دولت و حکومتی نخواهد بود. پس از نظر آیت اللّه خامنه ای، قدرت، امری ضروری است و تا ابد نیز امری ضروری باقی

ص:68

خواهد ماند.

دومین پرسش تیندر در بحث قدرت این است که آیا به دست گرفتن قدرت و استفاده از آن خوب است؟

پیش تر در بحث ضرورت قدرت از دیدگاه آیت اللّه خامنه ای بیان شد که ایشان بر اساس آموزه های دین مبین اسلام، معتقد است برای تشکیل حکومت اسلامی، به قدرت در جامعه نیاز است و برای اینکه حکومت در داخل و خارج بتواند هم بستگی ایجاد کند، به اعمال قدرت نیاز دارد.

به باور ایشان، حاکم واقعی در جامعه اسلامی خداست و خدای متعالی، خود به طور مستقیم، امر و نهی نمی کند. از سوی دیگر، انسان ها نیاز دارند که فردی بر آنها حکومت کند و باید انسانی سررشته کارها را به دست گیرد؛ زیرا اگر تنها میان جامعه انسانی، قانونی هر چند الهی باشد، ولی فرمان روایی یا هیئتی نباشد که حکومت کند و ناظری نیز بر اجرای قانون در جامعه نباشد، انتظام جامعه بشری بر هم می خورد.

پس می توان گفت چنان که قدرت در جامعه نیازی ضروری است، استفاده از قدرت نیز برای اجرای دستورهای الهی و دینی در اجتماع، نیازی اولیه است.

پرسش دیگر در بحث قدرت تیندر این است که چرا باید به اطاعت و فرمان پذیری قدرت دیگران تن دهیم؟

ص:69

فرمان، میان خودتان». (1)

به باور آیت اللّه خامنه ای، از دیدگاه اسلام، همیشه به حکومت و دولت نیاز است، درحالی که بعضی از مکتب ها پیش بینی می کنند که در جامعه مطلوب آنها، به دولت و حکومت نیازی نیست. برای مثال، خوارج به بهانه ضرورت حکومت الهی می گفتند باید علی بن ابی طالب حاکم نباشد و به آیه «لا حکم الا للّه؛ حکومت از آن خداست»، استناد می کردند. به دلیل همین کج فهمی، امیرمؤمنان علی علیه السلام درباره شعار آنان فرمود: «کلمةُ حقٍ یرادُ بها الباطل». (2) همچنین بیان داشت: «لابُدَ للناس من امیر؛ به ناچار انسان ها و جامعه بشری به حاکم نیاز دارند.» بر این اساس، آیت اللّه خامنه ای معتقد است:

این طبع انسانی که باید زندگی اش با یک مجری قانون همراه باشد، بدون قانون کفایت نمی کند. باید کسی باشد تا اینکه قانون را اجرا کند و بر اجرای دقیق و صحیح این قانون نظارت کند. (3)

بنابراین، با استناد به آیه «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی اْلأَمْرِ مِنْکُمْ»، در جامعه اسلامی بر مسلمانان واجب است که در درجه اول به قدرت خداوند تن دهند و خداوند را به عنوان حاکم اصلی جهان بپذیرند. سپس از پیامبر خدا و پس از او از صاحبان فرمان اطاعت کنند.

بر این اساس، در جامعه اسلامی، تن دادن به قدرت حاکمی که در واقع کارگزار خداوند است، امری واجب است. «هر مسلمانی و هر کسی که مدعی

ص:70

بندگی خداست، باید ولیّ زندگی خود و فرمان بردار صاحب اختیار فعالیت ها و نشاط های سراسر دوران عمر خود را از خدا بخواهد و به آن ولیّ که خدا می گمارد و معیّن می کند، سر بسپارد. دست اطاعت به ولی اللّه بدهد و خلاصه آنکه در همه فعالیت های زندگی، فقط خدا و هر آن کس را که خدا به جانشینی خود برگزیده است، حاکم و فرمان روا بشناسد». (1)

ص:71

آیت اللّه خامنه ای در پاسخ به این پرسش می گوید:

آن کسی که ولیّ واقعی جامعه است، او «خدا» است. حاکم در جامعه اسلامی، غیر از خدای متعال شخص دیگری نیست. این مطلبی است که توحید هم همین را به ما می گفت و نبوت هم همین اصل را برای ما مسلّم می کرد. (1)

آیت اللّه خامنه ای در ادامه می گوید:

بنابراین، آن کسی که در جامعه اسلامی حق امر و نهی و فرمان و حق اجرای اوامر و معیّن کردن خط مشی جامعه و خلاصه حق تحکم در همه خصوصیات زندگی انسان ها را دارد خداست: «و اللّه وَلیُّ المؤمنین». (2)

به باور آیت اللّه خامنه ای، ولایت، یعنی حاکمیت و سرپرستی در جامعه اسلامی، امری غیر از سرپرستی و حکومت در جوامع دیگر است. در جامعه اسلامی، هیچ انسانی حق ندارد که اداره امور انسان های دیگر را به عهده بگیرد:

در اسلام، سرپرستی جامعه، متعلق به خدای متعال است. هیچ انسانی این حق را ندارد که اداره امور انسان های دیگر را بر عهده بگیرد. این حق، مخصوص خدای متعال است که خالق و منشأ و عالم به مصالح و مالک امور انسان ها، بلکه مالک همه ذرات عالم وجود است. ... هیچ قدرتی، هیچ شمشیر بُرّایی، هیچ ثروتی، حتی هیچ قدرت علم و تدبیری، به کسی این حق را نمی دهد که مالک و تصمیم گیرنده درباره سرنوشت

ص:72

انسان های دیگر باشد. (1)

ص:73

تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکینَ. (انعام: 13 _ 14)

و از آن اوست هر آنچه در شب و روز آرمیده است و او شنوای داناست. بگو آیا ولیّ و فرمان روایی جز خدا برگزینم که پدیدآورنده آسمان ها و زمین است و اوست که می خوراند و خورانیده نمی شود. بگو من مأمور شده ام که نخستین کسی باشم که تسلیم گردیده و اسلام آورده است و مبادا که در شمار مشرکان در آیی.

البته خدای متعالی به طور مستقیم امر و نهی نمی کند و انسان ها نیز نیاز دارند انسانی بر آنها حکومت کند، و گرنه اگر در میان جامعه، تنها قانونی هر چند الهی باشد، ولی فرمان روا یا هیئتی نباشد که حکومت کند و ناظری بر اجرای قانون در جامعه نباشد، انتظام جامعه بشری به هم می خورد.

حال باید پرسید این انسان، چه کسی می تواند باشد؟ آن انسان یا انسان هایی که قرار است بر جامعه بشری فرمان روایی کنند و در عمل ولایت جامعه را به عهده بگیرند، چه کسانی می توانند باشند؟ به این پرسش، پاسخ های گوناگونی داده شده است. برخی گفته اند: «الملکُ لِمن غلب؛ هر که غالب شد، حاکم اوست.» دیگرانی نیز گفته اند: «هر کس تدبیر بیشتری دارد» یا «هر کس از سوی مردم پذیرفته شود» یا «از خاندانی بزرگ و معروف باشد»، باید حاکم جامعه شود.

آیت اللّه خامنه ای در پاسخ به این پرسش، با استناد به آیه قرآنی «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ» می فرماید:

کسی که در عمل باید امر و نهی جامعه و اجتماع را به دست گیرد، «خدا» و «رسول» اوست. ازاین رو، در حضور پیغمبر خدا، معنا ندارد که حاکم دیگری جز پیغمبر بر مردم حکومت کند. پیغمبر، یعنی همان کسی که باید زمام قدرت را در جامعه به دست گیرد و حاکم بر جامعه باشد. (1)

ص:74

ص:75

ص:76

حق ندارد جانشین علی بن ابی طالب خودش را معرفی کند. حق ندارد ولایت شیعه را ولیّ امر بودن را ادعا کند. حق ندارد از او بپذیرد. (1)

از نظر آیت اللّه خامنه ای، هر جامعه ای که بخواهد همه نیروهایش در یک جهت به کار افتد و هیچ یک از نیروهایش هرز نرود و همه نیروهای جامعه به صورت قدرت متمرکزی در آید، به طوری که بتواند مثل مشت واحدی در برابر جناح ها و صف ها و قدرت های متخاصم عمل کند، به قدرتی متمرکز نیاز دارد. به یک دل و یک قلب احتیاج دارد. اسم چنین فردی، امام است. «امام، یعنی آن حاکم و پیشوایی که از طرف پروردگار در آن جامعه تعیین می شود؛ مثل همان که خدای متعال به ابراهیم علیه السلام فرمود «إِنّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِمامًا؛ تو را برای مردم امام قرار دادم.» اینکه می گوییم امام باید از طرف خدا تعیین شود، به دو گونه است: یا خدا به نام و نشان معیّن می کند؛ مثل اینکه پیامبر، امیرالمؤمنین [علی علیه السلام ]، امام حسن علیه السلام، امام حسین علیه السلام و بقیه ائمه علیهم السلام را معیّن کرد. یک وقت هم خدای متعال، امام را به نام معیّن نمی کند، بلکه تنها به نشان معیّن می کند؛ مثل فرمایش امام که فرمود: «فَامّا مَن کانَ مِنْ الفُقهاءِ صَائِنا لِنَفْسِه حافظا لِدینه مُخالفا علی هواهُ مُطیعا لِاَمرِ مولاه فَلِلْعَوامِ اَنْ یُقلِّدوه.» (2) در این روایت، امام، نشانه های امام را تعیین فرمود؛ بدون اینکه نام او را معیّن کرده باشد. هر کسی که این نشان بر او تطبیق کرد، آن امام می شود». (3)

تا اینجا مشخص شد که هر مسلمان و هر کس که مدعی بندگی خداست،

ص:77

باید ولیّ زندگی خود و فرمان روا و صاحب اختیار فعالیت های دوران عمرش را از خدا بخواهد و به آن حاکمی که خداوند می گمارد، سر بسپارد و دست اطاعت به ولی اللّه بدهد. خلاصه آنکه در همه فعالیت های زندگی، تنها خدا و کسی را که خدا به جانشینی خود برگزیده است، به عنوان حاکم و فرمان روا بشناسد. ازاین رو، جامعه در صورتی دارای ولایت است که در آن ولیّ مشخص باشد و در عمل، مصدر و الهام بخش همه فعالیت های زندگی شمرده شود.

فرد وقتی ولایت دارد که شناخت درستی از ولیّ داشته باشد و برای پیوند هر چه بیشتر با او _ که مظهر ولایت خداست _ پیوسته بکوشد. از آنجا که ولیّ، جانشین خدا و مظهر قدرت عادلانه الهی در زمین است، از همه استعدادهایی که در وجود انسان ها برای تکامل نهاده شده است، به سود آنان بهره می برد و از اینکه حتی اندکی از این زمینه ها در راه زیان انسانیت به کار رود، مانع می شود. او عدل و امن را که برای بالندگی نهال انسان لازم است، در محیط زیست آنان تأمین و از پدید آمدن جلوه های گوناگون ظلم جلوگیری می کند.

خلاصه اینکه از دیدگاه آیت اللّه خامنه ای که البته از کلام الهی و آیات قرآنی سرچشمه می گیرد، ولیّ و حاکم مطلق خداوند است. در مرحله بعد، فرمان روایی به پیامبران تفویض می شود و در مرحله پس از آن، این شأن به پیشوایان معصوم علیهم السلام واگذار می گردد و پس از امامان معصوم علیهم السلام، این شأن و مقام به فقیهان دین می رسد.

ص:78

دو چیز به صورت مماس و مستحکم با یکدیگر. همان معانی که برای ولایت در لغت ذکر شده است _ معنای محبت، معنای قیومیت و... _ از این جهت است که در هر کدام از اینها به نوعی این قرب و نزدیکی بین دو طرف ولایت وجود دارد». (1)

ص:79

عقاید مردمش را قبول نداشته باشد و افکار و احساسات مردمش را مورد اعتنا قرار ندهد؛ آن حکومتی که حاکم حتی در عرف خود مردم _ مثل حکومت های امروز دنیا _ از امکانات خاص و از برخورداری های ویژه برخوردار باشد و برای او، منطقه ویژه ای برای تمتعات دنیوی وجود داشته باشد، هیچ کدام به معنای ولایت نیست. ولایت، یعنی آن حکومتی که در آن ارتباطات حاکم با مردم، ارتباطات فکری، عقیدتی، عاطفی و محبت آمیز است. مردم با او متصل و پیوسته اند، به او علاقه مندند و او منشأ همه این نظام سیاسی [است] و وظایف خود را از خدا می خواهد و خود را عبد و بنده خدا می انگارد». (1)

چنان که پیش تر بیان کردیم، پس از اینکه پیامبر گرامی اسلام از سوی خداوند به عنوان حاکم انتخاب شد و تشکیل حکومت داد، به مدت 23 سال به عنوان فرمان روا بر مردم حکومت کرد، ولی پس از رحلت پیامبر، جامعه اسلامی باید چگونه اداره می شد؟ آیا وقتی ارتباط با وحی قطع شد، دیگر خداوند نماینده و حاکمی از سوی خویش در جامعه ندارد؟ بی گمان، چنین نیست. در تاریخ اسلام، ماجرایی رخ داد و در آن روز، حضرت رسول برای خود جانشین و خلیفه ای تعیین کرد. در چنان روزی، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در آخرین ماه های حیاتش، امیرمؤمنان علی علیه السلام را به ولایت _ یعنی به حکومت و سرپرستی مسلمانان و مدیریت جامعه اسلامی _ نصب فرمود.

آیت اللّه خامنه ای در این باره می گوید:

این بیان پیغمبر که ولایت را به امیرالمؤمنین [علی] علیه السلام سپرد _ این نصب تشریعی _ همان معنای حکومت است؛ همان مدیریت جامعه اسلامی و ولایت امر مسلمین است که البته همراه با آن ولایت کلیه

ص:80

الهیه است که در وجود مقدس خود پیغمبر و در ائمه هدی علیهم السلام _ در همه _ وجود داشت. آن ولایت به آن معنا، در ائمه ای که به ولایت ظاهری نرسیدند، وجود داشت. آن ولایتی که مال امیرالمؤمنین و منصوب پیغمبر بوده، ولایت سیاسی بود، با همان معنایی که ذات مقدس پروردگار، آن را در اسلام پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و به وسیله پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله به وجود آورد و معلوم شد که اسلام در ردیف والاترین احکام و مقررات خود، مسئله حکومت و ولایت و سرپرستی امت را دارد. (1)

ایشان همچنین در جای دیگری، با اشاره به این مطلب می گوید:

اصل مسئله نصب حاکم، مسئله مهمی است که پیام غدیر است. این پیام روشن را که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله _ مؤسس اسلام _ به همه مسلمین داده است، که می گوید مسلمان ها دین را از اساس زندگی، از مسئله حکومت که پایه زندگی فردی و اجتماعی است جدا نکنید؛ دین را به گوشه خلوت خانه ها و ذهن و مسائل روحی منحصر نکنید؛ دین را به انزوا نیندازید. اساس زندگی بشر که بر پایه حکومت اسلامی است، امری است متوجه دین؛ مسئولیتی است بر دوش دین و دین باید این کار را انجام دهد. (2)

تاکنون گفتیم که حاکم مطلق، خداوند است که با شیوه هایی، حاکمیت خود را بر جهان اعمال می کند؛ از جمله، از راه نصب انبیا و پیامبران الهی که به عنوان فرمان روا و حاکم از سوی خداوند بر زمین حکم می رانند. حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله، آخرین فرمان روا و حاکم الهی بود که از راه وحی با خدا ارتباط داشت.

ص:81

پس از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله، امامان معصوم شیعه علیهم السلام قرار دارند. پس از غیبت حضرت مهدی(عج) نیز باید افرادی باشند تا بتوانند به عنوان حاکم الهی نقش آفرینی کنند.

بر اساس آموزه های اسلامی، این حق و وظیفه بر عهده عالمان و فقیهان دین گذاشته شده است. ما نخست بحث های مقدماتی در بحث ولایت فقیه را مطرح می کنیم. سپس اندیشه های آیت اللّه خامنه ای را در این مقوله می کاویم.

ص:82

می رساند و نوعی سزاواری و حق تصرف داشتن را برای ولیّ اثبات می کند. (1)

در فقه شیعه، مواردی هست که اولویت سزاوار بودن و سلطه و مالکیت در تصدی و تصرف داشتن در سرپرستی امور فرد دیگر، برای شخص یا اشخاصی وضع شده است. برای نمونه، می توان به اصطلاح هایی همچون «اولیای میت»، «اولیای مقتول» و «ولیّ سفیه، مجنون و صغیر» اشاره کرد.

ولایت شرعی فقیه در امور سیاسی به معنای آن است که فقیه عادل، مدیر و مدبّر، در تدبیر و اداره شئون مختلف جامعه اسلامی، برابر آموزه های اسلامی، سزاوارتر از دیگران است.

چرا اسلام برای فقیه عادل در امور عمومی و اجتماعی، ولایت شرعی بر مردم قرار داده است؟

پاسخ به این پرسش که در واقع، تبیین فلسفه ولایت سیاسی فقیه است، به تحلیل دو نکته نیاز دارد:

الف) چرا جامعه نیازمند رهبری و ولایت سیاسی است؟

ب) چرا در جامعه اسلامی، این رهبری بر عهده فقیه عادل جامع الشرایط قرار گرفته است؟

در پاسخ به پرسش نخست باید گفت جامعه انسانی از آن رو که شامل افرادی با منافع و خواسته های متعارض و گوناگون است، به ضرورت به حکومت نیاز دارد. اجتماع انسانی هر چند کوچک، مانند یک قبیله یا دهستان، نیازمند اعتبار ریاست است. پیش تر بیان شد که در جامعه اسلامی، نیاز به ولایت ضروری است و پاسخ دادیم که منظور از ولایت در جامعه اسلامی، این است که ولیّ در آن

ص:83

جامعه، مشخص بوده و الهام بخش همه نیروها، نشاط ها و فعالیت های آن جامعه باشد. او مرکزی است که همه فرمان ها را می دهد و همه قانون ها را اجرا می کند. جامعه بدون وجود مرجعی به نام حکومت یا دولت که دارای اقتدار سیاسی و اختیار تصمیم گیری است، ناقص خواهد بود و دوام و بقای خویش را از دست می دهد.

به فرموده حضرت علی علیه السلام، مردم به ناچار نیازمند حکومت هستند؛ خواه نیکوکردار و خواه بدکردار تا در حکومت او، مرد با ایمان کار خویش کند. این بیان، ضرورت وجود حکومت را اثبات می کند و اینکه حتی ولایت سیاسی نامشروع، بهتر از هرج و مرج و نبود ولایت سیاسی در جامعه انسانی است؛ زیرا حکومت، هر چند نامشروع و ناموجه باشد، برخی از کاستی های جامعه را می پوشاند و بخشی از نیازمندی های انسانی را فراهم می آورد. پس دلیل نیاز انسان به ولایت سیاسی، در ضعف افراد انسانی نهفته نیست، بلکه در ضعف اجتماع های انسانی است.

اینکه در فقه شیعه، این رهبری سیاسی به فقیه عادل واگذاشته شده، از آن روست که وظیفه حکومت، سازگاری امور مسلمانان با آموزه های شریعت است. هدف حکومت دینی، تنها برقراری امنیت و رفاه به هر شکل و با هر هزینه نیست، بلکه باید امور جامعه و روابط و مناسبت های گوناگون آن را با احکام، اصول و ارزش های دینی سازگار کند. این مهم، نیازمند آن است که مدیر جامعه اسلامی، در عین برخورداری از توانایی های لازم در عرصه مدیریت، آشناترین مردم به حکومت الهی باشد؛ یعنی از فقاهت لازم در امور اجتماعی و سیاسی برخوردار باشد.

ص:84

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

اَیُّها النَّاسُ اِنَّ أَحَقَّ النَّاسِ بِهذَا الْاَمرِ أَقواهُم عَلیه وَ أعلَمُهم بِاَمْراللّه ِ فیهِ. (1)

ای مردم! سزاوارترین مردمان به امامت و خلافت کسی است که بدان تواناتر باشد و در آن، به فرمان خدا، داناتر.

پس جامعه اسلامی نیازمند ولایت و رهبری سیاسی است؛ چنان که هر جامعه دیگر نیز برای زدودن برخی کمبودها و کاستی های اجتماعی خویش، بدان نیازمند است. این رهبری سیاسی، به خلیفه عادل توانا داده شده است؛ زیرا مدیریت جامعه اسلامی، افزون بر توانایی مدیریتی، به اسلام شناسی و فقه شناسی نیز نیازمند است.

پرسش دیگری که مطرح می شود، این است که ولایت، در چه جامعه ای اجرایی می شود و برآمده از چیست؟

آیت اللّه خامنه ای در پاسخ به این پرسش معتقد است ولایت اسلامی اسلامی به شکل کامل، در جامعه اسلامی عملی است و ولایت، از ارزش های اسلامی مانند عدالت اسلامی، علم اسلامی و دین اسلامی برمی خیزد. به باور ایشان، ولایت به شکل ناکامل در همه ملت ها و میان همه جوامع عملی است، «اما به شکل غیر کامل، در همه ملت ها و در میان همه جوامع عملی است. اگر می خواهند کسی را به عنوان رهبر و حاکم جامعه انتخاب کنند، به سراغ آن کسی بروند که سرمایه داران معرفی می کنند؛ نروند به سراغ پارساترین و پاک ترین و بی اعتناترین انسان ها به دنیا؛ بروند [به طرف ]آن کسی که قدرت را سرمایه شخصی خود به

ص:85

حساب نمی آورد و از آن برای سود شخصی خویش استفاده نمی کند». (1)

کوچک ترین کار وی که خلاف شرع باشد، عدالت را سلب می کند. هر تبعیضی، هر عمل خلاف و گناه و ترک وظیفه ای، عدالت را از والی سلب می کند. وقتی هم عدالت سلب شد، او از آن مقام، عزل می شود. (2)

ص:86

الهی محسوب می شود». (1)

آیت اللّه خامنه ای معتقد است رهبری معنوی، تعهدی معنوی دارد:

در سطح رهبری، از این اینها هم بالاتر است؛ برای خاطر اینکه رهبری معنوی تعهد معنوی دارد. خبرگان و مردم از او توقع دارند که حتی یک گناه نکند. اگر یک گناه کرد، بدون اینکه لازم باشد، ساقطش کنند، ساقط شده است. (2)

آیت اللّه خامنه ای در پاسخ به این پرسش که اگر شما فردی عادی در جامعه بودید، چه کسی را با چه ویژگی هایی برای رهبری و مقام واجب الاطاعه خود برمی گزیدید؟ این گونه پاسخ می دهد:

من طبق قانون اساسی می گشتم و کسی را که به نظر من فقیه باشد؛ یعنی به دین و معارف دینی آشنا باشد و عادل و پرهیزکار و شجاع باشد و از ورود در میدان های گوناگون واهمه نکند و با مسائل کشور هم آشنا باشد، به عنوان رهبر در نظر می گرفتم. البته او هم باید طبق قانون انتخاب شود. چون رهبری هم طبق قانون انتخاب می شود. این طور نیست که ما بتوانیم هر کسی را به عنوان رهبر بیاوریم و بگوییم رهبر ما این است. (3)

آیت اللّه خامنه ای در پاسخ به این پرسش که چرا رهبر باید فقیه باشد، ضرورت آن را در آشنایی با ارزش های دین و ارزش های اسلامی می داند. بعضی

ص:87

ممکن است آدم های خوبی باشند، ولی با دین آشنا نباشند و نتوانند آنچه را مفاد قرآن و سنت و حدیث و مفاهیم دینی است، درست درآورند. ممکن است اشتباه کنند و غرضی هم نداشته باشند، پس باید فقیه باشد.

همچنین در پاسخ به این پرسش که چرا رهبر باید عادل باشد، ضمانت اجرای حکومت اشاره می کند. به نظر ایشان، اگر حاکم به فکر کام جویی، قدرت طلبی و حفظ مقام باشد، ضمانت لازم برای سلامت نظام، باقی نخواهد ماند. ازاین رو، اگر از عدالت افتاد، بدون اینکه لازم باشد کسی او را عزل کند، خودش عزل می شود.

آیت اللّه خامنه ای درباره زمان شناس بودن بیان می دارد که تنها در این صورت می تواند حیله ها و ترفندهای دشمن را بشناسد و در مقابل ترفندها، آنچه را لازمه وظیفه اوست، انجام بدهد. (1)

ایشان با اشاره به بهره مندی ولایت فقیه از ضابطه های دینی و خواست مردم می گوید: «علم و تقوا و درایت، ضابطه های اصلی ولایت فقیه است؛ زیرا علم، آگاهی می آورد؛ تقوا، ولی فقیه را شجاع می سازد و درایت، مصالح و منافع کشور و ملت را تأمین خواهد کرد». (2)

ایشان با تأکید بر اهمیت معیارهای یاد شده، یادآور می شود شخصی که در این مسئولیت بسیار حساس قرار می گیرد، اگر یکی از این معیارها را از دست بدهد، دیگر ولی فقیه نیست؛ حتی اگر همه مردم هم او را پذیرفته باشند.

آیت اللّه خامنه ای درباره شرایط و ویژگی های رهبر و حاکم جامعه اسلامی

ص:88

می گوید:

ولایت فقیه، یعنی حکومت آگاه به دین»، « حکومت دین شناسان عادل»؛ «مدیر و مدبّر بودن» در مرتبه بعد است. آنچه به عنوان شرایط اصلی در مجری امور جامعه بر مبنای تفکر اسلام لازم است، همین دو صفت است؛ یعنی «فقاهت و عدالت». البته اگر فقیه عادل بخواهد جامعه را درست اداره کند، باید «مدیر و مدبر» باشد. «جریان شناس» باشد تا جامعه را از لغزش در پرت گاه نجات دهد. به علاوه، «زمان شناس»، «مردم شناس» و دارای «حکمت سیاسی» باشد. اما مبنا، آن دو صفت هستند. صفات دیگر جزو لوازم آن دوست. (1)

ولیّ فقیه باید به قرآن و احکام اسلامی کاملاً مسلط باشد؛ یعنی قدرت و فقاهت داشته باشد و بتواند اسلام را بفهمد، دین را بشناسد، احکام الهی را کشف کند، با قرآن و سنت مأنوس باشد و توانایی استنباط احکام شرعی را داشته باشد. غیر از فقاهت و عدالت، «درایت» و «کفایت» نیز لازم است. این هم شرط قهری و عقلی است. کسی که کفایت اداره کاری را ندارد، نمی شود او را زمام دار کرد. لذا این سه شرط اساسی یعنی فقاهت، عدالت و کفایت _ که خود کفایت شامل کفایت ذهنی و عملی می شود _، یک انسان را شایسته و لایق می کند که ولایتش را که متعلق به خدا و پیغمبر است، در اختیار بگیرد. (2)

ص:89

ص:90

4. فرماندهی کل نیروهای مسلح؛

5. اعلان جنگ و صلح و بسیج نیروهای مسلح؛

6. نصب و عزل و قبول استعفا:

1_6. فقهای شورای نگهبان؛

2_6. عالی ترین مقام قوه قضاییه؛

3_6. رئیس سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران؛

4_6. رئیس ستاد مشترک؛

5_6. فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی؛

6_6. فرماندهان عالی نیروهای نظامی و انتظامی.

7. حل اختلاف و تنظیم روابط قوای سه گانه؛

8. حل معضلات نظام که از طریق عادی قابل حل نیست، به وسیله مجمع تشخیص مصلحت نظام؛

9. امضای حکم ریاست جمهوری، پس از انتخاب مردم و صلاحیت داوطلبان ریاست جمهوری، از جهت دارا بودن شرایطی که در قانون می آید، باید قبل از انتخابات به تأیید شورای نگهبان و در دوره اول به تأیید رهبری برسد؛

10. عزل رئیس جمهور با در نظر گرفتن مصالح کشور، پس از حکم دیوان عالی کشور به تخلف وی از وظایف قانونی، یا رأی مجلس شورای اسلامی به عدم کفایت وی بر اساس اصل هشتاد و نهم؛

11. عفو یا تخفیف مجازات محکومین در حدود موازین اسلامی، پس از پیشنهاد رئیس قوه قضاییه. (1)

ص:91

بنابراین، در نظام اسلامی، رهبری جایگاهی ویژه دارد و بسان ستونِ خیمه نظام است و تمام سیاست ها و تصمیم ها باید حول سیاست های رهبری گرفته شود. ازاین رو، رهبری جایگاهی فعال است و تنها مقامی دینی یا تشریفاتی نیست.

ص:92

ص:93

ص:94

مردم و باید در خدمت مردم به کار رود. این نظر اسلام است». (1)

آیت اللّه خامنه ای درباره نقش مردم در نظام اسلامی می گوید:

نظام اسلامی، متکی به مردم و متعلق به مردم و در اختیار مردم خواهد بود. مجلس شورای اسلامی که در آزادی و استقلال رأی در جهان بی نظیر است، مظهر اراده مردم و رئیس جمهور، وکیل و برگزیده مردم و مدیران کشور، آحادی از مردمند و مردم دارای حق رأی و بیان و تصمیم در کلیه امور سیاسی، اقتصادی و اجتماعی اند. (2)

به باور ایشان، در نظام های الهی _ مردمی، مردم مورد اعتماد هستند و قدرت ها به مردم با حسن خلق می نگرند. «قدرت های الهی و مردمی، به مردم اعتماد می کنند. به مردم با حسن ظن نگاه می کنند. از مردم کمک می خواهند، از کمک های مردم استفاده می کنند، از مردم نظر می خواهند، احساسات مردم و افکار مردم را به چشم احترام می نگرند. اگر چه البته آن افکار و احساسات را در مواردی هدایت می کنند». (3)

ص:95

مردم باید در صحنه ها هر چه بیشتر حضور داشته باشند. مردم باید نسبت به مسائل هر چه بیشتر اظهارنظر کنند. از مردم باید نظرخواهی شود و خواسته شود و خواسته های مردم مورد مطالعه قرار گیرد. مردم باید ابتکار بسیاری از حرکات را مثل همه دوران هایی که مردم در آنها سررشته دار امور بودند، در دست داشته باشند و همه چیز مردم بایستی مورد توجه زمام داران و سردمداران و مدیران جامعه قرار بگیرد. (1)

به باور آیت اللّه خامنه ای، در نظام اسلامی، مدیران و مسئولان نظام باید قدر حضور مردم را بدانند و از احساسات مردم و از حضور مردم در صحنه به نفع اسلام و مسلمانان استفاده کنند. ایشان بر این باور است که مردم می توانند حکومت را از افتادن در ورطه استبداد حفظ کنند و مانع خودکامگی حاکمان و مسئولان نظام اسلامی شوند.

ص:96

گوناگون کوتاه نشده است و تمام امور به دست دولت انجام نمی شود. مقوله دوم، توجه به مشارکت مردم در اداره جامعه است. در حکومت اسلامی، به مردم اجازه داده می شود که در بسیاری از امور جامعه مشارکت کنند. «مشارکت مردم، یعنی بار اداره جامعه را دولت به تنهایی بر دوش نگیرد؛ با کمک مردم بگیرد که این چیز، بسیار منطقی است. اولاً در اندیشه اسلامی و جهان بینی اسلامی، این دارای ریشه های محکمی است. شما در اسلام ملاحظه خواهید کرد که دولت سالاری به طور کلی در هیچ جای اسلام وجود ندارد». (1)

آیت اللّه خامنه ای درباره شاخصه های مکتب سیاسی امام خمینی رحمه الله می فرماید:

از دیدگاه امام، مردم سالاری از متن دین اسلام گرفته شده است؛ نه از مکاتب غربی و به این دلیل، در مکتب سیاسی امام، مردم هم دارای ارزش و کرامتند و هم در اداره جامعه نقش تعیین کننده ایفا می کنند.

در مردم سالاری حقیقی که امام ارائه کرد، رأی و خواست مردم علاوه بر تأثیر عمیق در اداره جامعه، نوعی اقتدار به نظام سیاسی می بخشد و امام با تکیه بر قدرت اراده پولادین مردم، در مقابل همه قدرت های جهانی ایستاد. (2)

ص:97

ارزش هایی مبتنی است که کاربرد آن را محدود می سازد. بنابراین، چون حکومت اسلامی، ارزش های ویژه خود را دارد، بی گمان، باید روش حکومتی ویژه ای نیز داشته باشد. این روش در عین مخالفت با دمکراسی غربی، با استبداد و دیکتاتوری نیز تضاد دارد که ایشان از آن به مردم سالاری دینی تعبیر کرده است.

ص:98

و عواطف، باورها و مقدسات مردم با تحلیل های غلط، شایعه سازی و تهمت و دروغ آسیب رساند». (1)

ص:99

از دیدگاه آیت اللّه خامنه ای، مردم سالاری دینی بر دو وجه است:

یک وجه آن، نقش مردم در تشکیل حکومت و انتخاب مسئولان [است]؛ وجه دیگر آن، رسیدگی به مشکلات مردم [است ]که بر همین اساس، مسئولان باید مشکلات مردم را به طور جدی پی گیری و رسیدگی نمایند. (1)

ص:100

در او بود، این آدم حق ندارد خودش را جانشین علی بن ابی طالب، معرفی کند. حق ندارد ولایت شیعه را و ولیّ امر بودن را ادعا کند و کسی حق ندارد از او بپذیرد». (1)

بنابراین، در نظام اسلامی، مردم حق انتخاب دارند و باید بر اساس معیارهایی که برای حاکم و فرمان روای اسلامی بیان شده است، تحقیق و جست وجو کنند و بر اساس آن معیارها، فرد مورد اطمینان و دارای ویژگی ها و شرایط خاص را برای امر خطیر رهبری جامعه اسلامی انتخاب کنند.

آیت اللّه خامنه ای در تبیین نقش مردم در موضوع ولایت فقیه می گوید:

کسی که دارای علم و تقوا و درایت است، از طریق رأی مردم و به وسیله مجلس خبرگان انتخاب می شود؛ یعنی انتخاب با مردم است. (2)

ایشان در سخنرانی 14 خرداد سال 1383، با اشاره به بهره مندی ولایت فقیه از ضابطه های دینی و رأی و خواست مردم می فرماید:

علم، تقوا و درایت، ضابطه های اصلی ولایت فقیه است و اگر هر یک از این معیارها از بین برود، دیگر آن فرد ولی فقیه نخواهد بود؛ حتی اگر مردم همه او را قبول داشته باشند. (3)

از آنچه بیان شد، برمی آید که مردم در انتخاب ولیّ فقیه، نقش مستقیم دارند. البته انتخاب مردم نیز باید بر اساس معیارها و ویژگی هایی باشد که در اسلام مشخص شده است. پس مردم نمی توانند هر فردی را برای رهبری برگزینند. از

ص:101

سوی دیگر، اگر ولیّ فقیه، شرایط و ویژگی های خود _ اگر چه یک ویژگی _ را از دست بدهد، حتی اگر مردم نیز خواستار وی باشند، این فرد نمی تواند ولی فقیه باشد.

آخرین پرسشی که در بحث قدرت از سوی تیندر مطرح می شود، آن است که اگر هیچ کس شایسته به دست گرفتن قدرت نیست، انسان چگونه می تواند با عزت و احترام زندگی کند؟

در پاسخ به این پرسش از دیدگاه آیت اللّه خامنه ای، پیش تر بارها بیان کردیم که بر اساس مؤلفه های دین مبین اسلام، خداوند حاکم واقعی و سرپرست جامعه است. وجود خداوند ازلی است و وجود حاکمی انسانی ضروری است تا خدا این حاکمیت را به او واگذارد. به باور آیت اللّه خامنه ای، در اندیشه اسلامی، نیاز به حکومت همیشگی است و روزی نخواهد آمد که نیاز به حکومت و دولت نباشد. «تز اسلامی نمی گوید روزی خواهد آمد که نیاز به حکومت نباشد، در حالی که بعضی از مکتب ها پیش بینی می کنند آن روزی را که در جامعه، دولت و حکومت نباشد، در حالی که بعضی از مکتب ها پیش بینی می کنند آن روزی را که جامعه ایده آل [باشد ]و یکی از خصوصیاتش این است که دیگر دولت و حکومت در آن جامعه نیست، ولی اسلام این پیش بینی را نمی کند». (1)

همچنین به نظر آیت اللّه خامنه ای، همواره در زندگی انسان ها باید قانون حاکم باشد و فردی باشد که بر این قانون، نظارت کند.

ص:102

ص:103

امتیاز موجب عجب و غرور او نمی شود. (1)

ص:104

در چهره پیغمبران و حکام محدود اسلامی در طول تاریخ مشاهده می شود، یکی از کلیدهای نجات مردم و ملت هاست. اگر همین یک خصوصیت را حکام موجود دنیا، همین هایی که سرکار هستند، با دین ها و فکرها و روش های مختلف، همین یک خصوصیت را به دست آورند؛ یعنی خودشان را کوچک بدانند، حقیر بدانند، خود را بزرگ تر از مردم نبینند، مسائل همه درست خواهد شد، مشکلات حل خواهد شد... . (1)

هم مردم و هم مسئولین دولتی موظفند که تواضع را، خودکوچک بینی را، وضع جناح را یکی از بزرگ ترین وظایف خودش بدانند. این یکی از مصداق های بارز تقواست. (2)

ایشان در جایی دیگر می گوید:

مخصوصاً مسئولین دولت و کارگزاران دستگاه اجرایی کشور و آن کسانی که کارهای مردم دست آنهاست، اینها یعنی حاکمان الهی، زمام داران مورد قبول و رضایت خدا، یعنی پیامبران و اوصیای پیامبران، در مقابل خلق اللّه، در مقابل مردم و کسانی که جزو توده های مردمند و به چشم نمی آیند، خودشان را کوچک می کردند. در مقابل آنها تواضع می کردند و آنها را از خودشان بالاتر می دانستند. این وظیفه همه مسئولان کشور و همه کسانی است که کارها دست آنهاست. چه در طبقات بالا و رتبه ها و مسئولیت های بزرگ تر و چه مراتب مسئولیت های دولتی و کسانی که مردم با اینها سر و کار دارند. (3)

ص:105

ص:106

به باور ایشان «برابری و انحصارطلب نبودن حاکم اسلامی، اولاً مخصوص خود حاکم در اسلام نیست؛ یعنی حکومت در اسلام یک نفر نیست؛ اگر چه ولیّ امر مسلمین و حاکم و زمام دار یک نفر در رأس است، اما مجموعه دستگاهی که حکومت می کند، عیناً مثل آن شخص از لحاظ برابر بودن با مردم و اجازه انحصارطلبی نداشتن، مانند اوست و محکوم به احکام اوست؛ یعنی یک رئیس اداره هم، آن قدری که از بیت المال، مسلمین در اختیار اوست و در زیر دست اوست، باید آن را متعلق به همه بداند و اگر خود او از آن اموال استفاده می کند، فقط در هنگام خدمت به مردم باشد و جز برای خدمت به مردم برای هیچ مقصود دیگری از اموال مسلمانان استفاده نشود... و همه مسئولین ادارات و کارگزاران حکومت در سطوح مختلف مثل شخص حاکم اسلامی هستند که باید روح انحصارطلبی در آنها مطلقاً وجود نداشته باشد». (1)

ص:107

پول، سلاح، نیرو و نفوذ کلمه دارد و سیاست می داند، درباره چنین کسی، اسلام تأکید بیشتری می کند و به موعظه کردن اکتفا نمی نماید. (1)

از لحاظ حقوق و احکام و حدود، حاکم مثل دیگران است؛ یعنی دستگاه قضاوت اسلامی، امیرالمؤمنین را هم به قضاوت می خواهد و او را هم محاکمه می کند. از او هم دلیل می خواهد. ادعای امیرالمؤمنین را هم بدون بینه شرعی قبول نمی کند و آن وقتی که امیرالمؤمنین بینه شرعی ندارد و طرف مقابل او یک یهودی است و زره امیرالمؤمنین در دست اوست، امیرالمؤمنین مدعی است که این زره مال من است و او منکر است، امیرالمؤمنین طبق موازین شرعی باید بینه اقامه کند که این زره مال من است؛ یعنی شاهد بیاورد و چون شاهدی ندارد و نمی تواند بینه اقامه کند، حاکم حکومت اسلامی که خودش منصوب امیرالمؤمنین هم هست، حکم را به نفع آن یهودی صادر می کند. (2)

بنابراین، در حکومت اسلامی، نخستین ملاک، رعایت قوانین الهی است؛ هر چند این قوانین به ضرر حاکم باشد و آنچه مهم است، عمل بر اساس قوانین الهی است. پس نخستین عامل قانونی در محدود کردن قدرت، قوانین الهی است که باید برابر آن قوانین عمل شود.

ص:108

زیرمجموعه قوانین الهی شمرد، ولی برای مشخص کردن نقش قانون اساسی در محدود کردن قدرت، از آن به عنوان بحثی مستقل یاد می شود.

آیت اللّه خامنه ای درباره قانون اساسی می گوید:

البته شکل قانون اساسی ما آن چنان شکلی است که بروز بیماری های صعب العلاج را در حکومت اسلامی مشکل می کند. ... علت هم این است که حکومت در جامعه اسلامی، تابع ارزش ها و معیارهای معنوی است. (1)

همچنین ایشان می گوید:

در قانون اساسی، رهبری، رئیس جمهور، رئیس قوه قضاییه و دیگر مسئولان کشور با آحاد مردم در قبال قوانین هیچ تفاوتی ندارند. هیچ کس بالاتر از قانون نیست. ... آنجایی که قانون در میان است، همه یکسانند. (2)

به اعتقاد آیت اللّه خامنه ای، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، قانونی پیشرفته، استوار و بسیار هوشمندانه است:

بر اساس این قانون، همه چیز در جای خود قرار گرفته است. توصیه من به همه مسئولان، به همه مراکز قانون گذاری، به همه مراکز قانونی و به همه آحاد ملت، رعایت قانون است. (3)

ص:109

ایران، از جمله مهم ترین راه های محدود کردن قدرت و به بیان بهتر، نظارت بر قدرت دولت، مردم هستند که از راه های گوناگون می توانند قدرت را مهار و محدود کنند و در واقع، مانع انحصارطلبی و استبداد دولت ها شوند.

آیت اللّه خامنه ای معتقد است مردم از راه های گوناگون می توانند قدرت را محدود یا بر آن نظارت کنند که عبارتند از:

ص:110

ص:111

در جمع بندی موضوع محدودیت های قانونی قدرت، می توان گفت از دیدگاه آیت اللّه خامنه ای، در مرحله اول، این محدودیت ها از راه قوانین الهی اعمال می شود و در مرحله بعد، از طریق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که در آن، برای دولت و زمام داران حکومت اسلامی، حقوق و وظایفی آمده است. پس این محدودیت ها بر اساس آموزه های دینی و نیز قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که برخاسته از قوانین الهی است، اعمال می شود. یکی از مهم ترین عواملی که می تواند در محدود کردن قدرت نقش داشته باشد، مردم هستند که راه های اعمال این محدودیت ها بیان شد.

ص:112

مردم اموال شخصی آنها را هم آنجایی که مصالح عمومی ایجاد و اقتضا می کند، بگیرد. لباس آنها را، خانه آنها را، اتومبیل آنها را، سرمایه آنها را، آنجایی که احتیاجات عمومی جامعه اسلامی است، آنجایی که مسئله، مسئله مرگ و زندگی برای جامعه و برای مصالح عمومی انقلاب است، می تواند از آنها بگیرد. یک چنین اختیاراتِ وسیعی را در اختیار دولت اسلام گذاشتند. این یک طرف قضیه است. اما از آن طرف قضیه، سیستم دولت سالاری مطلقاً در اسلام نیست؛ یعنی از کارهای گوناگون در بخش های تولیدی، در بخش های خدمات، در بازرگانی، در آموزش و پرورش و در بخش های گوناگون دیگر، دست مردم را کوتاه کردن و این کارها را به دولت اختصاص دادن، چنین چیزی مطلقاً در اسلام وجود ندارد. ... البته یک وقت دولت اسلامی مصلحت می داند، به خاطر یک ضرورت و یک کاری، یک بخشی را اختصاصاً در اختیار بگیرد و دست های کسانی را که یا نمی توانند یا سوء استفاده می کنند، از آن بخش کوتاه کند؛ همان طور که گفتیم آن وقتی که ضرورت ایجاب کند، هیچ اشکالی هم ندارد، اما اینکه این یک قانون و یک شکل و یک سیستم و یک رویه برای دولت جمهوری اسلامی باشد، چنین چیزی وجود ندارد». (1)

از آنچه بیان شد، می توان نتیجه گرفت دولت اسلامی برای سازمان دهی امور عمومی و اجتماعی و اموری که به مصلحت یا به زیان جامعه باشد، اختیارات فراوانی دارد و هر چه را تشخیص دهد به سود یا زیان جامعه است، می تواند انجام دهد؛ هرچند در مواردی به افرادی از جامعه زیانی هم برسد.

ص:113

ص:114

بر عهده دارد، باید مراقب رعایت احکام الهی باشد. «همه دست اندرکارانی که کارگزار حکومت اسلامی هستند، باید به فراخور سنگینی بار مسئولیتی که بر دوش دارند، دارای تقوا و مراقبت و ملاحظه احکام الهی باشند». (1)

به باور آیت اللّه خامنه ای، ملاک قانون در جمهوری اسلامی ایران، شرع است و هر آنچه برخلاف شرع باشد، اعتبار ندارد. «آنچه خلاف شرع است، اعتبار ندارد. ملاک قانون، شرع است». (2)

ازاین رو، در نظام اسلامی، حوزه قدرت سیاسی را محدودیت های از پیش تعیین شده در قوانین الهی تعیین می کند. البته شاید این پرسش مطرح شود که پس چرا در حکومت اسلامی، اختیارات دولت بسیار گسترده است و حاکم می تواند گاهی برای خیر عمومی، به فعالیت هایی دست بزند که گاه به زیان برخی افراد جامعه و در واقع، محدودیت عملی آنهاست. در پاسخ می توان گفت فعالیت های حاکمان در جامعه اسلامی نیز بر اساس اجازه و تصویب قوانین الهی است. به عبارت دیگر، چنین اقدام هایی نیز باید در چارچوب قوانین الهی انجام شود.

ص:115

این فرد بداند از هر کسی چه کاری برمی آید. «اگر در یک جامعه ای و یک امتی بخواهد ولایت قرآنی را به این معنا داشته باشد؛ یعنی بخواهد تمام نیروهای داخلی اش در یک جهت به سوی هدف، در یک خط به راه بیفتد و بخواهد تمام نیروهای داخلی اش علیه قدرت های ضد اسلامی در خارج بسیج شود، احتیاج به یک نقطه قدرت متمرکز در متن جامعه اسلامی دارد. به یک نقطه ای احتیاج دارد که تمام نیروهای داخلی به آن نقطه بپیوندند. همه از آنجا الهام بگیرند و همه از او حرف بشنوند و حرف گوش کنند و او تمام جوانب مصالح و مفاسد را بداند تا بتواند مثل یک دیده بان نیرومند قوی دست و قوی چشم، هر کسی را در جبهه جنگ به کار مخصوص خودش بگمارد. ... جامعه هم اگر بخواهد همه نیروهایش به صورت یک قدرت متراکم در آید، به طور کلی بتواند مثل مشت واحدی در مقابل جناح ها و صف ها و قدرت های متخاصم عمل کند، احتیاج به یک قدرت متمرکز دارد». (1)

به باور آیت اللّه خامنه ای، بدون تمرکز قدرت، وحدت ممکن نیست:

جلوه دیگر از جلوه های ولایت که بسیار مهم و از همه مهم تر است و ضامن بقای ولایت به معنای اول و دوم هم [هست]، این است که جامعه، یک مرکز فرماندهی مقتدر در درون خود داشته باشد؛ چون جامعه اسلامی، حکم یک پیکر واحدی را باید داشته باشد که هم در داخل با یکدیگر متجازب و متماسک باشند و هم در خارج مثل یک مشت واحد و یک تن در مقابل جبهه های خارجی عمل کنند و این وحدت بدون تمرکز نیروی اداره کننده ممکن نیست و چنانچه بر هر گوشه ای از گوشه های جامعه اسلامی، یک عاملی، یک قدرتی، یک

ص:116

قطبی حکومت بکند، اعضای این پیکر از یکدیگر جدا می شوند [و] در یک راه حرکت نمی کنند. (1)

همچنین می توان گفت حفظ پیوستگی داخلی و نفی وابستگی های خارجی، به وجود قدرت متمرکز در جامعه اسلامی وابسته است: حفظ پیوستگی های داخلی و نفی وابستگی های خارجی، برای یک جامعه مسلمان متوقف است بر اینکه یک قدرت متمرکزی در جامعه اسلامی وجود داشته باشد تا همه نشاط ها و فعالیت ها و همه جهت گیری ها و موضع گیری ها و قطب ها و جناح های مختلف این جامعه را او رهبری و اداره کند. (2)

بنابراین، در یک جامعه اسلامی، قدرت باید متمرکز باشد تا بتواند کارکردهای اصلی خود را انجام دهد.

ص:117

که در اینجا از آزادی می کنیم، مرادمان آزادی مطلق نیست که هیچ طرف داری در دنیا ندارد. فکر نمی کنم در دنیا کسی باشد که به آزادی مطلق دعوت بکند. مرادمان، آزادی معنوی هم که در اسلام و به خصوص در سطوح راقی معارف اسلامی هست، نیست. آن محل بحث ما نیست. آزادی معنوی، چیزی است که همه کسانی که معتقد به معنویاتند، آن را قبول دارند. محل رد و قبول نیست. منظور از «آزادی» که در اینجا بحث می کنیم، «آزادی اجتماعی» است. آزادی به مثابه یک حق انسانی برای اندیشیدن، گفتن، انتخاب کردن و از این قبیل. همین مقوله، در کتاب و سنت مورد تجلیل قرار گرفته است. قرآن می فرماید:

الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبیَّ الامِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فی التَّوْراةِ وَ الانجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالمعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إصْرَهُمْ وَ الأَغْلالَ التِی کانَتْ عَلَیْهِمْ. (اعراف: 157)

خداوند یکی از ویژگی های پیامبر را این قرار می دهد که غل و زنجیرها را از گردن انسان ها برمی دارد. «اصر؛ یعنی تعهدات تحمیلی بر انسان ها را از آنها می گیرد». (1)

به باور ایشان، حداکثر چیزی که غربی ها درباره خاستگاه و فلسفه آزادی می گویند، این است که آزادی، حق انسان است، ولی اسلام بالاتر از این را می گوید. اسلام، آزادی را امر فطری انسان می داند. اسلام هم معتقد است آزادی یک حق است، ولی حقی برتر از دیگر حقوق، مثل حق حیات و حق زندگی. چنان که حق زندگی کردن را نمی توان در ردیف حق مسکن و حق انتخاب و مانند آن گذاشت، آزادی نیز همین گونه است. بر این اساس، ایشان معتقد است دین،

ص:118

بزرگ ترین پیام آور آزادی است و آزادی درست و معقول، مهم ترین هدیه دین به یک ملت و جامعه به شمار می آید.

از نظر آیت اللّه خامنه ای، میان آزادی از دیدگاه اسلام و غرب چهار تفاوت اساسی وجود دارد:

یک _ در مکتب غربی لیبرالیسم، برای آزادی به دنبال یک خاستگاه و ریشه فلسفی هستند و در بحث آزادی، قائل نیستند که آزادی از سوی خداوند به بشر داده شده است، در حالی که در مکتب اسلام، آزادی ریشه ای الهی دارد. «در مکتب غربی لیبرالیسم، آزادی انسان، منهای حقیقتی به نام دین و خداست. لذا ریشه آزادی را هرگز خدادادگی نمی دانند. هیچ کدام نمی گویند که آزادی را خدا به انسان داده است. دنبال یک منشأ و ریشه فلسفی برایش هستند. ... بنا بر اسلام، حرکت علیه آزادی، حرکت علیه یک پدیده الهی است؛ یعنی در طرف مقابل یک تکلیف دینی به وجود می آورد، اما در غرب چنین چیزی نیست». (1) بنابراین، در دیدگاه اسلام، مبارزه برای آزادی، تکلیف است؛ چون مبارزه برای امری الهی است.

دو _ آیت اللّه خامنه ای معتقد است چون در لیبرالیسم غربی، حقیقت و ارزش های اخلاقی نسبی است، آزادی نامحدود است و هیچ حدی برای آن وجود ندارد. از نظر منطقی، آزادی نامحدود است؛ زیرا حقیقت ثابتی وجود ندارد و از نظر آنها حقیقت و ارزش های اخلاقی نسبی است، ولی بر خلاف دیدگاه غرب، در اسلام ارزش های ثابت وجود دارد و آزادی با این ارزش ها محدود می شود. به هر حال، آزادی محدود به حقیقت و محدود به ارزش هاست.

آزادی اجتماعی نیز اگر در خدمت تباه کردن دیگران باشد، زیان آور است.

ص:119

«همین آزادی اجتماعی که این قدر در اسلام ارزش دارد، اگر در خدمت ضایع کردن فرآورده های ارزشمند معنوی یا مادی یک ملت به کار گرفته شود، مضر است». (1)

سه _ تفاوت دیگری که آزادی در غرب با آزادی در اسلام دارد، این است که در غرب، حد آزادی را منافع مادی تشکیل می دهد. به اعتقاد آیت اللّه خامنه ای، هر چند تعلیم و تربیت، یکی از مقولاتی است که آزادی در آن جزو مسلّم ترین حقوق انسان هاست و آنها حق دارند یاد بگیرند، ولی همین آزادی در دانشگاه های بزرگ دنیای غرب محدود می شود. بر این اساس، انتقال دانش و تکنولوژی به کشورهای معیّنی ممنوع است؛ چون اگر این دانش منتقل شود، از انحصار این قدرت خارج می شود و این قدرت مادی و این سلطه به حال خود باقی نخواهد ماند. اینجاست که آزادی مرز پیدا می کند و استاد حق ندارد فرضاً برای شاگرد جهان سومی، مسائل علمی کلان را بیان کند.

از دیدگاه آیت اللّه خامنه ای، در منطق اسلامی، مرز آزادی، ارزش های معنوی است. «در جامعه، مسلمان، یهودی، مسیحی و بقیه ادیان گوناگون هستند. الان در کشور ما هم هستند. در صدر اسلام هم بودند. هیچ مانعی هم ندارد، ولی اگر قرار باشد آن کسی که عقیده فاسد دارد، به جان و ذهن و دل افرادی که قدرت دفاع ندارند، بیفتد و بخواهد آنها را گمراه کند، این برای آدم یک مرز است. اینجا آزادی محدود می شود. از نظر اسلام این گونه است». (2)

چهار _ آزادی در تفکر لیبرالیسم غربی با تکلیف منافات دارد. آزادی در غرب؛

ص:120

یعنی آزادی از تکلیف، درحالی که در اسلام، آن روی سکه تکلیف است. اصلاً انسان ها آزادند؛ چون مکلفند. اگر مکلف نبودند، آزادی لزومی نداشت.

در غرب در نفی تکلیف تا جایی پیش رفته اند که نه تنها اندیشه های دینی، بلکه اندیشه های غیردینی و کل ایدئولوژی ها را که در آنها تکلیف هست، نفی می کنند، درحالی که اسلام به کلی نقطه مقابل این است. «اسلام، آزادی را همراه با تکلیف برای انسان دانسته [است] که انسان بتواند با این آزادی، تکالیف را صحیح انجام بدهد، کارهای بزرگ انجام بدهد، انتخاب های بزرگ را بکند و بتواند به تکامل برسد». (1)

ص:121

جامعه ای آنچنان که شایسته است، فراهم نخواهد شد». (1)

ص:122

ص:123

از این... برخورد او با انسان ها باید برخورد محبت آمیز باشد. برخورد پدرانه باشد، برخورد اصلاح گرانه باشد. دولت اسلامی و حکومت اسلامی با انسان هایی که در حیطه قدرت و تمکن او هستند طرف نیست. رقیب آنها نیست، دشمن آنها نیست. با آنها در به دست آوردن سودهای شخصی مسابقه نمی گذارد. با آنها معارضه ندارد. ممکن است یک جا سخت گیری کند، اما این سخت گیری مثل سخت گیری پدر، پدر مهربان و باتدبیر با فرزند محبوب است؛ مثل سخت گیری یک پرستار و یک طبیب با بیمارش. ... تمام وظایف دولت اسلامی و حکومت اسلامی در همین چارچوب باید قرار بگیرد؛ یعنی علاقه مندی و دوستی و محبت به همه آحاد، حتی بدکارها _ با بدکاری هایی که در جامعه اسلامی زندگی می کنند و گناه می کنند و خطا می کنند _ برخورد پدرانه است». (1)

ص:124

بیاورد که عدالت اجتماعی در جامعه تأمین شود». (1)

ص:125

بیشتری هم انجام بدهد». (1)

همچنین در حوزه داخلی اجتماع، دولت اسلامی باید مسائل مربوط به بهداشت و درمان را برای همه اجتماع فراهم آورد. «مسائل مربوط به بهداشت و درمان و مسائل مربوط به تنظیم خانواده و از این قبیل مسائل که اداره امور زندگی داخلی مردم و زندگی اجتماعی مردم به دست حکومت اسلامی است. حکومت اسلامی، موظف است این کارها را انجام بدهد». (2)

ص:126

نیست. این جزو وظایف حکومت است و حکومت اسلامی طرف دار انزوا نیست. طرف دار جدایی از ملت ها و دولت ها نیست. طرف دار کنار نشستن در مسائل بین الملل نیست. طرف دار حضور فعال و قاطع در زمینه ها و مسائل بین المللی است». (1)

پس از بیان وظایف قدرت در نظام اسلامی، می توان گفت قدرت سه نوع وظیفه دارد:

1. در نظام فردی، گسترش باورها و امور اخلاقی که در پرسش های تیندر به آنها می پردازیم؛

2. در نظام اجتماعی، وظایفی همچون عدالت اجتماعی، رفاه، تأمین امنیت و تأمین بهداشت اعم از درمانی، روحی و روانی را بر عهده دارد؛

3. در نظام بین المللی نیز وظیفه دارد با کشورهای دیگر ارتباط و تعامل برقرار کند و از انزوا در جامعه بین المللی بپرهیزد.

ص:127

است که برنامه ریزی به دست دولت باشد؛ شرط دوم نیز آن است که مراقبت و هدایت دستگاه های مسئول همیشگی باشد. «در همه بخش ها می شود مردم را به شکل صحیح مشارکت داد. البته با دو شرط؛ شرط اول اینکه برنامه ریزی به دست دولت باشد. نتوانند سوءاستفاده چی ها، افراد پلید، خبیث و خودکامه که به فکر منافع شخصی خودشان هستند، برای پر کردن جیب خودشان اوضاع مملکت را نابه سامان کنند. سیاست گذاری و برنامه ریزی به عهده مسئولان جمهوری اسلامی است.

شرط دوم اینکه مراقبت و هدایت دستگاه های مسئول دایماً وجود داشته باشد. دستگاه قضایی فعال عمل کند. مسئولین دولتی فعال عمل کنند. مسئولین اجرایی فعال عمل کنند». (1)

همچنین آیت اللّه خامنه ای در جایی دیگر می گوید:

البته یقینا مردم باید در بخش های صنعت وارد شوند و سرمایه گذاری کنند. زیر نظر دولت، با هدایت دولت، طبق صلاح دید برنامه ریزان دستگاه های دولتی که به همه امور اشراف دارند، وارد بخش های تولید صنعت بشوند. این بخش ها را اداره کنند، احیا کنند، با مدیریت های قوی و خوب یک حرکت جدید و یک تلاش و یک جهد و یک خیز در کار صنعت کشور به وجود بیاورند. در زمینه تجارت هم همین طور، در زمینه آموزش و پرورش هم همین طور؛ چه اشکالی دارد. مردم عاشق هستند و علاقه دارند که فضای آموزشی بسازند و تشکیلات مدارس ابتدایی یا راهنمایی یا متوسطه را به وجود بیاورند. البته با برنامه ریزی دولت، با برنامه های دولت، احیاناً با مدیران دولتی، اما با

ص:128

ابتکار مردم، با همکاری و مشارکت مردم. (1)

آیت اللّه خامنه ای بر این باور است که مشارکت مردم در مسائل گوناگون کشور، چه در مسائل اقتصادی و چه سیاسی و دیگر زمینه ها یک اصل است. «این یک اصل مهم است که مردم بایستی در کارهای دولت، سهیم، شریک، همکار، مباشر کار باشند، لیکن نکته اساسی که در اینجا وجود دارد این است که نوع دخالت مردم، نباید منجر به این شود که بعضی از قشرهای مردم یا بعضی از افراد زرنگ در میان مردم، سودهای کلان و بادآورده ببرند، در حالی که عده دیگری از مردم در اولیات زندگی بمانند. ... تمتع قشرهای مختلف مردم از امکانات کشور باید متعادل باشد. نبایستی طوری باشد که فاصله ها روز به روز زیادتر بشود و عده ای آن طور زندگی کنند». (2)

پس از دیدگاه حضرت آیت اللّه خامنه ای نیاز نیست که بخش عمده امکانات تولید و توزیع در دست دولت باشد و مردم نیز می توانند در این امور مشارکت کنند.

ص:129

معتقد است این امر در ادامه راه پیامبر است. «عمق بخشیدن به ایمان مردم و هدایت قلبی و معنوی انسان ها در یک جامعه، اولین وظیفه مسئولان امر است: «إِنّا أَرْسَلْناکَ شاهِدا وَ مُبَشِّرا وَ نَذیرا وَ داعِیا إِلَی اللّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجا مُنیرا.» (احزاب: 45 _ 46) این وظیفه پیغمبر است. ما می خواهیم همان راه را برویم «هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی اْلأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ.» (جمعه: 2) تزکیه و تعلیم جزو وظایف اصلی پیامبر است. در جوامع اسلامی، مسئولان باید همان راه را بروند. باید تعلیم بدهند و تربیت کنند. باید ایمان دینی را در ذهن ها تقویت و راسخ کنند. این جزو وظایف ماست. ... در راه اصلاح امور زندگی و تقویت ایمان دینی مردم، باید همه تلاش خودمان را بکنیم». (1)

آیت اللّه خامنه ای معتقد است آنچه نظام اسلامی را در برابر رژیم های استکباری حفظ کرده، گنجینه ارزشمند و بی بدیل ایمان، تقوا و معنویت است. همه اینها ره آورد تلاش انبیای عظام به ویژه نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام و توحید نابی است که برای بشر به ارمغان آورده اند. یکی از بزرگ ترین دستاوردهای انقلاب اسلامی، همین پاکی و پاک نهادی و پاک رفتاری و اتکال به خداوند تبارک و تعالی است. «مدیران نظام موظفند علاوه بر تعمیق و تداوم این دستاوردها در خویش، زمینه گسترش آن را در آحاد جامعه و زیردستان خود فراهم سازند». (2)

آیت اللّه خامنه ای می گوید:

جامعه اسلامی، زندگی معنوی و مادی را با هم دارد. جامعه اسلامی، هم

ص:130

دین و اخلاق و فرهنگ و معارف مردم را غنی می کند و هم به زندگی عادی و معیشت و کار و تولید و استخراج و اختراع آنها توجه دارد. (1)

به باور ایشان، دنیا و آخرت مردم نیز در اختیار حکومت است و دستگاه حکومت می تواند بهشت دنیا و آخرت را برای مردم تأمین کند. «مسئله ولایت و امامت که در روایات ما این قدر مورد اعتنا قرار گرفته، به خاطر همین است؛ زیرا که امور معنوی مردم، امور مادی مردم، رشد مردم و به بهشت رفتن مردم، در اختیار دستگاه حکومت است. اگر دستگاه حکومت یک دستگاه کارآمد و لایق و متعهد و دل سوز و منطبق با معیارها باشد، همه مردم را به بهشت خواهد برد. بهشت دنیا و آخرت را برای مردم تأمین خواهد کرد. اگر خدای نکرده زمام داران لیاقت نداشته باشند یا تعهد و دل سوزی نداشته باشند، یا وظایف خودشان را درست ندانند یا بدانند، [ولی] به آنها بی اعتنایی بکنند، آن وقت سرنوشت جهنم و سقوط منتظر خود آن حاکم و فقط حاکمان نیست، بلکه منتظر همه آن مردمی هست که در زیر سایه این حکومت زندگی می کنند. بنابراین، وظایف حکومت چیزی است که اهمیت و ارزش حکومت را تا این حد بالا می برد». (2)

بنابراین، یکی از وظایف اصلی دولت در نظام اسلامی، تعمیق هدایت و تداوم باورهای مردم است.

ص:131

چنان که در پاسخ پرسش پیشین گذشت، آیت اللّه خامنه ای معتقد است دولت اسلامی وظیفه شکل دادن به باورهای مردم را جزو وظایف اصلی خود می داند. بر همین مبنا، آیت اللّه خامنه ای در پاسخ به این پرسش نیز معتقد است پیامبر گرامی اسلام به دلیل «بُعْثُتُ لاتمم مکارم الاخلاق» آمده بود. در حکومت اسلامی نیز که ادامه دهنده راه پیامبر گرامی اسلام است، شکل دادن به ویژگی های اخلاقی مردم، یکی از وظایف مهم حکومت به شمار می آید. البته حکومت اسلامی افزون بر درون جامعه خود، می تواند در بعد اخلاقی، اخلاق را در دیگر نظام ها و ملت ها نیز گسترش دهد. «اخلاق الهی و مکارم اخلاق در شرع مقدس اسلام، توضیح و تفصیل داده شده است. چه آن چیزهایی که مربوط به خود انسان است، مثل صبر، شکر، اخلاص و قناعت؛ چه آنها که در رابطه با انسان های دیگر است، مثل گذشت، تواضع، ایثار و تکریم انسان ها و چه چیزهایی که در رابطه با مجموعه جامعه اسلامی است.

اخلاق اسلامی، دامنه وسیعی دارد. اینها همان چیزهایی است که بیشترین تلاش همه انبیا و اولیا و بزرگان ادیان الهی _ و در اسلام، تلاش نبی مکرم اسلام و ائمه بزرگان _ برای آن بوده است که اینها به وجود بیاید. ... جامعه ما باید یک حرکت اساسی را به عنوان متمم اصلی انقلاب بزرگ اسلامی انجام بدهد که این حرکت بزرگ، دارای دو مرحله باشد: یکی استقرار نظام و گسترش اخلاق اسلامی در میان خود ما. ارزشی شدن خلقیات در میان مردم ما. ... اما مرحله دوم این است که شما اینها را به دنیا یاد بدهید. دنیا امروز احتیاج دارد. بشریت در سطح جهان، از فقدان اخلاق رنج می برد. اسلام و مسلمین می توانند بهترین هدیه اخلاقی را به ملت ها بدهند؛ به بشریت اعطا کنند». (1)

ص:132

همچنین آیت اللّه خامنه ای می گوید:

یک دسته از وظایف حکومت اسلامی، وظایف مربوط به معنویات جامعه است که از لحاظ اهمیت در درجه اول اهمیت قرار دارد؛ از قبیل پرداختن به تعلیم و تربیت افراد جامعه. با پرداختن به تزکیه اخلاقی افراد جامعه، رشد دادن استعدادها در مردمی که در آن کشور و در آن جامعه زندگی می کنند و استخدام همه امکانات و وسایل لازم برای اینکه مردم بتوانند گنجینه های پنهانی را که خدای متعال در وجود آنها قرار داده از استعدادها، از خلاقیت ها، از ابتکارها، از اخلاقیات فاضله و نیکو و از بقیه زیبایی های موجود در یک انسان، این خصوصیات و این گنجینه ها را استخراج کنند. این به عهده حکومت اسلامی است. در یک جامعه اگر مردم از اخلاق خوب برخوردار نبودند، اگر فساد در میان مردم رواج داشت، اگر مردم تعلیم و تربیت را درک نکردند، اگر سطح سواد در میان مردم پایین بود و ساقط بود، اگر رشد و آگاهی سیاسی به قدر لازم در مردم نبود، مردم آن جامعه را نمی توان ملامت کرد. حکومت های آن جامعه را باید ملامت کرد. (1)

ص:133

ص:134

رحلت رهبر کبیر انقلاب، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، چاپ چهارم، 1376.

18. راهبردهای اساسی خدمت گزاری، گردآوری مؤسسه فرهنگی قدر ولایت، 1380.

19. پژوهشکده تحقیقات اسلامی نمایندگی ولیّ فقیه در سپاه، رهبری فرزانه از نسل کوثر، قم، انتشارات یاقوت، 1381.

20. ضیافت، پاسخ های مقام معظم رهبری به سؤالات دانشجویان دانشگاه صنعتی شریف، روابط عمومی و نهاد نمایندگی ولی فقیه در دانشگاه صنعتی امیرکبیر، چاپ اول، 1380.

21. علی علیه السلام فراتر از ذهن، تهیه و تدوین: مرکز آموزش و پژوهش امیرکبیر، چاپ اول، 1379.

22. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل یک صد و دهم.

نشریه

23. خبرگزاری پاکستان، 21/10/1364.

24. روزنامه اطلاعات، 1/5/1365.

25. روزنامه جمهوری اسلامی، 24/11/1378.

26. روزنامه کیهان، 29/8/1379.

27. مجله آینده سازان، 21/7/1365.